Του James Broughel
Όλοι ξέρουμε ανθρώπους που λένε ψέματα. Λέμε ενίοτε ψέματα στους γονείς μας για να αποφύγουμε μπελάδες. Οι φίλοι μας λένε ψέματα για να μας προστατεύσουν από δυσάρεστες αλήθειες που μπορεί να πληγώσουν τα αισθήματά μας. Ψέματα λένε και οι πολιτικοί. Είτε υπόσχονται να προσφέρουν δωρεάν καθολικές υπηρεσίες υγείας, είτε να κατασκευάσουν ένα τείχος στα σύνορα ΗΠΑ-Μεξικού, οι πολιτικοί υπόσχονται πράγματα που ξέρουν ότι ποτέ δεν θα κάνουν. Και σήμερα, με την προεκλογική περίοδο του 2020 να έχει ήδη ξεκινήσει για τα καλά, ετοιμαστείτε για περισσότερες στρεψοδικίες σε πολιτικές συζητήσεις ή εκδηλώσεις κοντά σας.
Απ' ό,τι φαίνεται, ακόμη και οι ειδικοί λένε ενίοτε ψέματα στο κοινό τους - και δεν το κάνουν πάντα κακόβουλα. Μερικές φορές λένε ψέματα χωρίς να το αντιλαμβάνονται, ξεγελώντας τους εαυτούς τους.
Οι οικονομολόγοι έχουν εδώ και καιρό παρατηρήσει ότι οι λέξεις και οι πράξεις των ανθρώπων συχνά υποδεικνύουν διαφορετικά πράγματα. Για παράδειγμα, μια έρευνα μπορεί να ρωτά τους ανθρώπους πόσο πολύ νοιάζονται για την ιδιωτικότητα. Οι ερωτώμενοι μπορεί να απαντήσουν ότι νοιάζονται πάρα πολύ. Όταν όμως οι ερευνητές κοιτάξουν την πραγματική συμπεριφορά των ανθρώπων, πολλοί καταναλωτές φαίνεται πως δεν είναι διατεθειμένοι να πληρώσουν τίποτε για να αποκτήσουν ιδιωτικότητα. Με άλλα λόγια, όταν μιλάμε για πραγματικά χρήματα, οι δράσεις μας μιλούν ηχηρότερα από τις λέξεις μας.
Οι δηλωμένες και οι αποκεκαλυμένες προτιμήσεις
Οι οικονομολόγοι αναφέρονται σ' αυτή τη διαφορά ανάμεσα στις λέξεις και τις πράξεις ως διαφορά ανάμεσα στις “δηλωμένες” και τις “αποκεκαλυμένες” προτιμήσεις. Όταν οι άνθρωποι απαντούν με λόγια, μπορεί να λένε ψέματα - είτε συνειδητά είτε ασυνειδήτα. Για παράδειγμα, αν ρωτήσετε κάποιον πόσα οινοπνευματώδη ποτά καταναλώνει εβδομαδιαίως, μπορεί να υποεκτιμήσει τον αριθμό. Ως ένα βαθμό, το ψέμα είναι εκούσιο για να παρουσιάσει κανείς μια καλή εικόνα στον ερευνητή, αλλά ένα άλλο μέρος οφείλεται στην αυτοεξαπάτησή μας. Προτιμάμε να μην γνωρίζουμε την αλήθεια για τους εαυτούς μας.
Σε κάθε περίπτωση, το να κοιτάμε τις πράξεις των ανθρώπων - τις αποκεκαλυμένες προτιμήσεις τους - αποκαλύπτει πολλά περισσότερα γι' αυτούς.
Το αστείο είναι πως και οι ίδιοι οι οικονομολόγοι πέφτουν στην παγίδα να λένε κάτι αλλά να κάνουν στην πραγματικότητα κάτι άλλο. Εμείς οι οικονομολόγοι ισχυριζόμαστε ότι μας νοιάζει πολύ η αποτελεσματικότητα, η οποία είναι ένα μέτρο του πλούτου - η αξία όλων των πραγμάτων που έχουμε. ΜΙλάμε για την αποτελεσματικότητα γιατί μπορούμε να την μετρήσουμε, σε αντίθεση για παράδειγμα με την ευημερία των ανθρώπων, που θα ήταν ένα καλύτερο μέτρο αν δεν ήταν μια τόσο αόριστη και δύσκολη να οριστεί έννοια. Η αποτελεσματικότητα είναι κάτι το αντικειμενικότερο.
Για κάποιον περίεργο όμως λόγο, όταν οι οικονομολόγοι αναλύουν δημόσιες πολιτικές, επιμένουν να μετρούν την ευημερία και όχι την αποτελεσματικότητα.
Για παράδειγμα, όταν οι οικονομολόγοι κάνουν μια ανάλυση κόστους-οφέλους για μια κρατική πολιτική, βασίζουν αυτή την ανάλυση σε μια “συνάρτηση κοινωνικής ευημερίας”, ή μια μαθηματική εξίσωση που περιγράφει την… ευημερία στην κοινωνία. Η συνάρτηση ευημερίας που χρησιμοποιούν (η οποία προέρχεται από ένα δημοφιλές μοντέλο οικονομικής ανάπτυξης) αντιμετωπίζει την κοινωνία σαν να έχει τα χαρακτηριστικά και τις προτιμήσεις ενός ατόμου - με ανθρώπινα χαρακτηριστικά όπως η ανυπομονησία, για παράδειγμα. Οι οικονομολόγοι θέλουν να πιστεύουν ότι αυτό δουλεύει γιατί είναι βολικό από μαθηματική άποψη, αλλά δεν είναι καθόλου ρεαλιστικό ή επιστημονικό.
Το νοητικό χάσμα
Το πραγματικά περίεργο πράγμα είναι πως όταν οι οικονομολόγοι ολοκληρώνουν μια ανάλυση κόστους-οφέλους, μιλούν στη συνέχεια για τα αποτελέσματά της σαν να μας λένε κάτι σχετικό με αυτό που θα έπρεπε να μετρήσουν εξαρχής: την αποτελεσματικότητα. Όμως τα αποτελέσματα δεν μας λένε κάτι τέτοιο. Το μόνο που ξέρουμε για την εκάστοτε πολιτική είναι το πώς λειτούργησε βάσει ενός μη ρεαλιστικού μοντέλου κοινωνικής ευημερίας.
Όπως ακριβώς οι καταναλωτές μερικές φορές λένε ότι εκτιμούν την ιδιωτικότητα αλλά δεν δείχνουν το ίδιο στην πράξη, έτσι και πολλοί οικονομολόγοι λένε ότι εκτιμούν την αποτελεσματικότητα, αλλά δεν φαίνεται να κάνουν το ίδιο στην πράξη. Αντιθέτως, φαίνεται να ενδιαφέρονται περισσότερο για την ευημερία. Αυτό είναι κατανοητό - και ως ένα βαθμό αξιέπαινο - αλλά δεν φαίνεται να το παραδέχονται, μάλλον γιατί είναι ένας πολύ αντιεπιστημονικός τρόπος να προσεγγίζει κανείς την ανάλυση πολιτικών.
Πολλοί άνθρωποι έχουν ένα νοητικό χάσμα ανάμεσα σε όσα λένε και σε όσα κάνουν. Με άλλα λόγια, λένε ψέματα ακόμη και στους εαυτούς τους. Απ' ό,τι φαίνεται, ακόμη και οικονομολόγοι που συνειδητοποιούν βαθιά αυτή τη δυναμική, δεν αποτελούν εξαίρεση. Μία στο τόσο, οι οικονομολόγοι θα πρέπει να κάνουμε ένα διάλειμμα για να κοιταχτούμε στον καθρέφτη. Μπορεί να μάθουμε πολλά από τις δικές μας αποκεκαλυμένες προτιμήσεις.
--
Ο James Broughel είναι ερευνητής στο Mercatus Center του George Mason University και εντεταλμένος καθηγητής νομικής στο Antonin Scalia Law School.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 11 Ιουλίου 2019 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Foundation for Economic Education και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
