Του James Davenport*
Μια από τις πιο απογοητευτικές πτυχές της εργασίας μου ως καθηγητής πανεπιστημίου είναι η έλλειψη κατανόησης του καπιταλισμού που χαρακτηρίζει τους περισσότερους φοιτητές. Η απλή αλήθεια είναι ότι, παρά τη σημασία που έχει ο καπιταλισμός στην καθημερινή ζωή μας, σχετικά λίγοι άνθρωποι κατανοούν επαρκώς τους παράγοντες της οικονομικής ανάπτυξης και τον λόγο που οι αγορές είναι τόσο απαραίτητες για την συνεχή βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης.
Στην διδακτική μου σταδιοδρομία, έχω συναντήσει αρκετούς μύθους ή παρανοήσεις ως προς τον καπιταλισμό τόσο από φοιτητές, όσο και από άτομα εκτός της αίθουσας διδασκαλίας. Το να διαλύω αυτούς τους μύθους έχει γίνει ένας από τους κεντρικούς στόχους της διδασκαλίας μου.
Μύθος #1: Ο καπιταλισμός “δημιουργήθηκε”
Μία από τις πιο επίμονες παρανοήσεις ως προς τον καπιταλισμό είναι η ιδέα ότι κάποιος τον δημιούργησε. Εν μέρει αυτό οφείλεται στη γλώσσα που χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει τον ρόλο του Άνταμ Σμιθ στην εξήγηση της διαδικασίας της αγοράς. Η συχνή αναφορά στον Σμιθ ως τον “πατέρα των σύγχρονων οικονομικών” μπορεί να οδηγήσει τους ανθρώπους στην υπόθεση ότι αυτός κατά κάποιον τρόπο δημιούργησε το σύστημα της αγοράς. Δεν είναι επίσης παράλογο να συμπεράνει κανείς ότι, καθώς ο σοσιαλισμός βασίζεται κυρίως στον σχεδιασμό, πολλοί θα υποθέσουν ότι το ίδιο ισχύει και για τον καπιταλισμό.
Όπως όμως εξήγησε ο Φρίντριχ Χάγιεκ, το σύστημα της αγοράς δεν “δημιουργείται”, καθώς είναι ένα σύστημα που αναδύεται μέσα από την ανθρώπινη αλληλόδραση και ανακάλυψη. Όπως συμβαίνει με τη γλώσσα, η οικονομία της αγοράς δεν δημιουργήθηκε από κάποιο άτομο ή κάποια ομάδα, αλλά είναι το αποτέλεσμα μιας πολύ μακράς εξελικτικής πορείας που βασίζεται στην αλληλόδραση μεταξύ πολλών ανθρώπων. Οι κανόνες και οι θεσμοί που στηρίζουν την οικονομία της αγοράς αναδύθηκαν από αυτές τις αλληλοδράσεις.
Η ιδέα της αυθόρμητης τάξης που αναδύεται μέσα από τις ατομικές πράξεις εκατομμυρίων ανθρώπων, και η ανακάλυψη των κανόνων και των θεσμών που θα διευκολύνουν τη συνεχή ανάπτυξη αυτής της τάξης, είναι πιθανόν η σημαντικότερη πτυχή του καπιταλισμού, ο οποίος πετυχαίνει γιατί αναδύεται μέσα από την ίδια την ανθρωπότητα.
Σε αντίθεση με τον σοσιαλισμό, ο οποίος επιχειρεί να επιβάλει κανόνες και θεσμούς ανεξάρτητα από τη συμβατότητά τους προς τη φύση και τις επιθυμίες των ανθρώπων, οι αγορές αναδύονται μέσα από τις ποιότητες που μας χαρακτηρίζουν ως ανθρώπους. Και οι κανόνες και θεσμοί που διευκολύνουν τη δυνατότητα των αγορών να παράγουν θετικά αποτελέσματα ανακαλύπτονται καθώς ανακαλύπτουμε τους εαυτούς μας και συναναστρεφόμαστε με άλλους ανθρώπους.
Μύθος #2: Ο καπιταλισμός δημιουργεί φτώχεια
Αυτή είναι ίσως η πιο ολέθρια απ' όλες τις παρανοήσεις ως προς τις αγορές που έχω συναντήσει. Η ιδέα ότι η απουσία του καπιταλισμού των αγορών θα παρήγε μεγαλύτερο διανεμόμενο πλούτο στην κοινωνία συνεχίζει να επηρεάζει την σκέψη πολλών ανθρώπων. Κι αυτό παρά τις ολοένα και περισσότερες αποδείξεις ότι, καθώς οι αγορές χρησιμοποιούνται από περισσότερες χώρες, η παγκόσμια φτώχεια σταθερά μειώνεται.
Είναι σημαντικό πως τα στοιχεία καταδεικνύουν σαφώς ότι αυτή η υποχώρηση της φτώχειας συντελέστηκε καθώς χώρες, ιδίως η Κίνα και η Ινδία, υιοθέτησαν τον καπιταλισμό της αγοράς. Όσο οι άλλες χώρες βλέπουν την επιτυχία αυτών των δύο προηγουμένως πολύ φτωχών χωρών και θα αρχίσουν να ακολουθούν το παράδειγμά τους, μπορούμε να περιμένουμε ότι η φτώχεια θα υποχωρήσει σημαντικά και στον υπόλοιπο αναπτυσσόμενο κόσμο.
Στον Πλούτο των Εθνών, ο Άνταμ Σμιθ εξήγησε το πώς οι αγορές, αυξάνοντας διαρκώς το εύρος των αγαθών και υπηρεσιών σε έναν ολοένα και μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων, θα παραγάγουν αυτό που ο ίδιος ονόμασε “καθολικό πλούτο”. Από την εποχή όμως που ο Καρλ Μαρξ και ο Φρίντριχ Ένγκελς διατύπωσαν την πρώτη ευθεία επίθεσή τους κατά του καπιταλισμού, πολλοί διανοούμενοι, διασκεδαστές και ακόμη και πολιτικοί υιοθέτησαν την ιδέα ότι ο καπιταλισμός παράγει φτώχεια, ή τουλάχιστον εμποδίζει τους ανθρώπους να ξεφύγουν από αυτή, και ακόμη πιο προβληματικά, ότι ο σοσιαλισμός οδηγεί σε μεγαλύτερη ευημερία για τις μάζες.
Δεν εκπλήσσει συνεπώς ότι οι ιδέες αυτές έφτασαν στο γενικό κοινό. Αυτή όμως η ιδέα, ότι ο καπιταλισμός οδηγεί στη φτώχεια για τις μάζες ενώ ο σοσιαλισμός οδηγεί στην ευημερία τους αντίκειται εντελώς σε όλα τα δεδομένα που διαθέτουμε.
Όλες οι ανεπτυγμένες χώρες έχουν οικονομίες που βασίζονται στις αγορές. Οι αναπτυσσόμενες χώρες που γνωρίζουν τη μεγαλύτερη ανάπτυξη έχουν υιοθετήσει τις αρχές της αγοράς. Μπορεί κανείς να συγκρίνει αυτές τις χώρες με εκείνες που έχουν πλήρως υιοθετήσει τον σοσιαλισμό όπως η Βενεζουέλα ή η Βόρεια Κορέα. Είναι ανησυχητικό το γεγονός ότι οι νέοι φοιτητές δεν το κατανοούν αυτό.
Μύθος #3: Ο καπιταλισμός αφορά το κεφάλαιο
Ο όρος “καπιταλισμός” επινοήθηκε από τον Μαρξ ως υποτιμητικός έναντι των οικονομιών που βασίζονται στις αγορές. Ο όρος έπιασε, και οδήγησε σε κάποια σύγχυση ως προς τους λόγους που αποδίδουν στην πράξη οι αγορές. Όπως έχει επισημάνει η ιστορικός της οικονομίας Deidre McCloskey, οι άνθρωποι κατά καιρούς έχουν επιχειρήσει να συσσωρεύσουν κεφάλαιο (γη, πόρους και χρήμα). Αυτές οι συλλογικές όμως προσπάθειες δεν οδήγησαν στον τύπο της οικονομικής ανάπτυξης που χαρακτηρίζει τις κοινωνίες μας από το 1800.
Το θεμέλιο του καπιταλισμού είναι η ανθρώπινη ελευθερία. Όπως αναγνώρισε ο Άνταμ Σμιθ, όταν τα άτομα είναι ελεύθερα να επιδιώξουν το ιδιοτελές τους συμφέρον μέσα στις αγορές, βρίσκουν με απίστευτη επιτυχία τρόπους να βελτιώνουν όχι μόνο τη δική τους κατάσταση, αλλά και την κοινωνία συνολικά.
Εξίσου σημαντικό, όπως εξηγεί ο οικονομολόγος Joseph Schumpeter, είναι το γεγονός ότι μέσα από αυτή την ελευθερία αναδύεται μια διαρκής διαδικασία βελτίωσης, την οποία ονόμασε “δημιουργική καταστροφή”. Αυτή η διαρκής καινοτομία - η ανακάλυψη και εμφάνιση στην αγορά νέων προϊόντων και υπηρεσιών, η επινόηση τρόπων βελτίωσης των υφιστάμενων προϊόντων και υπηρεσιών και αποτελεσματικότερων τρόπων παραγωγής τους - είναι ο πραγματικός μοχλός της οικονομικής ανάπτυξης και της βελτίωσης των συνθηκών διαβίωσης.
Η αλήθεια είναι πως, ενώ η συσσώρευση κεφαλαίου είναι ένα χαρακτηριστικό της οικονομίας της αγοράς, σίγουρα δεν είναι αποκλειστικό σ' αυτήν. Είναι η ατομική ελευθερία και η καινοτομία που αναδύεται μέσα απ' αυτήν που τροφοδοτούν τη μηχανή του καπιταλισμού.
Μύθος #4: Ο καπιταλισμός δημιουργεί “νικητές” και “χαμένους”
Ενώ αληθεύει πως στον καπιταλισμό κάποια άτομα και κάποιες επιχειρήσεις πετυχαίνουν ενώ κάποια άλλα όχι, αυτό δεν αποτελεί σε καμία περίπτωση αποκλειστικό χαρακτηριστικό των αγορών. Όλα τα οικονομικά συστήματα έχουν κάποια άτομα που πετυχαίνουν και κάποια που αποτυγχάνουν με τη μία ή την άλλη μορφή.
Ο καπιταλισμός όμως διαφέρει ως προς αυτό κατά δύο σημαντικούς τρόπους. Πρώτον, ο καπιταλισμός αυξάνει τον αριθμό των “νικητών”. Σε αντίθεση με τα υπόλοιπα συστήματα, μειώνει τον αριθμό των εμποδίων εισόδου στην δραστηριότητα της αγοράς για μεγάλο αριθμό ατόμων. Ο ανταγωνισμός που αναδύεται απ' αυτό παρέχει καλύτερες ευκαιρίες για επιτυχία (μικρή και μεγάλη) απ' ό,τι σε οποιοδήποτε άλλο σύστημα.
Δεύτερον, μακροπρόθεσμα, η κοινωνία συνολικά ωφελείται από τις αγορές. Κι αυτό γιατί οι αγορές, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, καθιστούν περισσότερα αγαθά και υπηρεσίες διαθέσιμα σε περισσότερους ανθρώπους απ' ό,τι οποιαδήποτε άλλο σύστημα.
Ακόμη, οι αγορές παράγουν προϊόντα και υπηρεσίες που βελτιώνουν τις ζωές μας κατά τρόπους που οι πρόγονοί μας δεν θα μπορούσαν ποτέ να ονειρευτούν. Σκεφθείτε απλά όλα τα πράγματα που υπάρχουν σήμερα και δεν υπήρχαν πριν από μόλις τριάντα χρόνια. Η απλή αλήθεια είναι πως σήμερα ακόμη και οι φτωχότεροι σύγχρονοι Αμερικανοί έχουν περισσότερα αγαθά και υπηρεσίες στη διάθεσή τους απ' ό,τι οι βασιλείς και οι βασίλισσες πριν από μόλις διακόσια χρόνια.
Έτσι, ενώ οι ατομικές εταιρίες μπορεί να αποτύχουν, και κάποιοι άνθρωποι ατομικά να μην αποκομίσουν ιδιαίτερο πλούτο, παραμένει γεγονός ότι μακροπρόθεσμα όλοι κερδίζουμε απολαμβάνοντας καλύτερες συνθήκες διαβίωσης απ' ό,τι οι προηγούμενες γενιές.
Χρειαζόμαστε καλύτερη εκπαίδευση
Για να συνεχίσουν οι Ηνωμένες Πολιτείες να βλέπουν την οικονομία να αναπτύσσεται και τις συνθήκες διαβίωσης να βελτιώνονται, είναι σημαντικό οι μαθητές να διδάσκονται τα βασικά στοιχεία του οικονομικού συστήματος που τους επέτρεπε να γνωρίζουν τον “καθολικό πλούτο” του Άνταμ Σμιθ. Χωρίς αυτή τη βασική γνώση, εύκολα φτάνουν να πιστεύουν τους μύθους που ανέφερα και να ψηφίζουν πολιτικούς και πολιτικές που εντέλει θα υπονομεύσουν το σύστημα αυτό που έκανε τις ζωές τους σημαντικά καλύτερες από αυτές των προγόνων τους, καθώς και καλύτερες από τις ζωές των περισσότερων συγχρόνων τους σε ολόκληρη τη γη.
*Ο James Davenport είναι βραβευμένος καθηγητής πολιτικής επιστήμης στο Rose State College και έχει επίσης διδάξει οικονομικά στο University of Central Oklahoma.
**Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 9 Ιανουαρίου 2018 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Foundation for Economic Education και τη συνεργασία του ΚΕΦΙΜ “Μάρκος Δραγούμης”.
