Του Pierre Lemieux*
Στις 15 Νοεμβρίου συμπληρώθηκαν 188 έτη από τον θάνατο του Jean-Baptiste Say (1767-1832), συγγραφέα της Traité d’économie politique (Πραγματεία Πολιτικής Οικονομίας), της οποίας η πρώτη έκδοση κυκλοφόρησε το 1803. Η τέταρτη έκδοση (1819) μεταφράστηκε στα αγγλικά και κυκλοφόρησε υπό τον τίτλο A Treatise on Political Economy (1821). Πρόσφατα συντόνισα ένα συνέδριο του Liberty Fund για τον σπουδαίο αυτόν οικονομολόγο, που είναι γνωστός κυρίως για την ανακάλυψη του λεγόμενου Νόμου του Σε (η προσφορά δημιουργεί τη δική της ζήτηση), εναντίον του οποίου o Τζων Μέυναρντ Κέυνς σε μεγάλο βαθμό συνέλαβε τη δική του Γενική Θεωρία της Απασχόλησης, του Τόκου και του Χρήματος το 1936.
Μεταξύ των πολλών ιδεών του που προηγήθηκαν της σημερινής οικονομικής σκέψης κατά έναν ή δύο αιώνες, ο Σε εξήγησε ότι ο μεσάζων μεταξύ του παραγωγού και του τελικού καταναλωτή διαδραματίζει έναν ουσιώδη ρόλο μεταφέροντας τα αγαθά εκεί όπου ο καταναλωτής μπορεί να τα αγοράσει. Οι μεσάζοντες δημιουργούν κι αυτοί αξία. Ακόμη, ο Σε διατύπωσε μια ιδέα που πολλοί από τους σύγχρονούς μας - σκεφτείτε τους υποστηρικτές των νόμων εναντίον της “αισχροκέρδειας” - ακόμη δεν έχουν συλλάβει. Εξήγησε πώς οι κερδοσκόποι και οι συσσωρευτές ωφελούν τον καταναλωτή:
“Υπάρχει ένας ακόμη κλάδος του εμπορίου, το λεγόμενο κερδοσκοπικό εμπόριο, που συνίσταται στην αγορά αγαθών σε συγκεκριμένη χρονική στιγμή προκειμένου αυτά να πωληθούν εκ νέου στον ίδιο τόπο και την ίδια συνθήκη μια άλλη χρονική στιγμή, όταν αναμένεται να είναι ακριβότερα. Ακόμη και αυτό το εμπόριο είναι παραγωγικό. Η ωφέλειά του συνίσταται στην χρήση κεφαλαίου, αποθηκών, φροντίδας στη συντήρηση, εν συντομία ανθρώπινης εργασίας στην απόσυρση από την κυκλοφορία ενός προϊόντος υποτιμημένης αξίας λόγω μιας προσκαιρης υπερπροσφοράς, και συνεπώς με τιμή κάτω του κόστους παραγωγής, έτσι ώστε να αποθαρρύνεται η παραγωγή του, με σκοπό την αποκατάσταση της κυκλοφορίας του όταν θα καταστεί σπανιότερο, και όταν η τιμή του υπερβεί τη φυσική τιμή, το κόστος παραγωγής, ώστε να υποστούν την απώλεια οι καταναλωτές. Η προφανής λειτουργία αυτού του είδους του εμπορίου είναι η μεταφορά εμπορευμάτων στον χρόνο, αντί στον χώρο”.
Η τελευταία αυτή πρόταση είναι η σημαντικότερη. Επιτρέψτε μου να παραθέσω αυτές τις γραμμές στην πρωτότυπη γαλλική γλώσσα, όπως εμφανίζονται στην 6η έκδοση της Πραγματείας, την τελευταία που κυκλοφόρησε όσο ο Σε βρισκόταν εν ζωή. Το κείμενο είναι πολύ σαφέστερο απ’ ό,τι στην προηγούμενη μετάφραση:
“Il y a un commerce qu’on appelle de spéculation, et qui consiste à acheter des marchandises dans un temps pour les revendre au même lieu et intactes, à une époque où l’on suppose qu’elles se vendront plus cher. Ce commerce lui-même est productif ; son utilité consiste à employer des capitaux, des magasins, des soins de conservation, une industrie enfin, pour retirer de la circulation une marchandise lorsque sa surabondance l’avilirait, en ferait tomber le prix au-dessous de ses frais de production, et découragerait par conséquent sa production, pour la revendre lorsqu’elle deviendra trop rare, et que, son prix étant porté au-dessus de son taux naturel des frais de production, elle causerait de la perte à ses consommateurs. Ce commerce tend, comme on voit à transporter, pour ainsi dire, la marchandise d’un temps à un autre, au lieu de la transporter, d’un endroit dans un autre”.
Η διατύπωση θα μπορούσε ίσως να έχει πιο γενικό χαρακτήρα - διότι η ίδια κερδοσκοπία συμβαίνει όταν, για παράδειγμα, οι προστατευτικές μάσκες δεν παράγονται κάτω από το κόστος της παραγωγής τους, αλλά ο κερδοσκόπος διαβλέπει ότι η ζήτησή τους θα υπερβεί την τρέχουσα ποσότητα προσφοράς. Θυμηθείτε όμως ότι ο Σε έγραφε στις αρχές του 19ου αιώνα, μόλις 25 περίπου χρόνια μετά τον Πλούτο των Εθνών του Άνταμ Σμιθ, σε μια εποχή όταν ακόμη επιχειρούταν η πρώτη διανοητική σύλληψη αυτών των οικονομικών προβλημάτων. Αυτά τα ζητήματα μάλιστα είναι τόσο δύσκολα, που πολλοί από τους ευφυείς συγχρόνους μας ακόμη δεν τα κατανοούν.
Αυτή την Κυριακή λοιπόν, ας υψώσουμε το ποτήρι μας εις μνήμην του Σε.
Παρ’ όλα αυτά, παραμένει ένα ιστορικό μυστήριο. Γιατί ο κλασικός φιλελευθερισμός, που βρισκόταν τότε σε άνοδο, περιορίστηκε τόσο γρήγορα από αντιδραστικές απόψεις. Είναι το κλασικό φιλελεύθερο ή ελευθεριακό ιδανικό μία φενάκη; Ο Ζαν-Μπατίστ Σε διείδε μια εξήγηση:
“Για να μιλήσουμε ειλικρινώς, οφείλεται στο γεγονός ότι οι πρώτες αρχές της πολιτικής οικονομίας παραμένουν λίγο γνωστές, στο ότι δαιμόνια συστήματα και επιχειρηματολογίες χτίζονται σε σαθρά θεμέλια, και γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης από τη μία πλευρά από ενδιαφερόμενους ηγεμόνες, που χρησιμοποιούν τις απαγορεύσεις ως επιθετικό όπλο ή ως πηγή εσόδων, και από την άλλη από την προσωπική απληστία εμπόρων και βιοτεχνών, που έχουν ιδιοτελές συμφέρον να επιβληθούν μέτρα αποκλεισμού, και δεν ενδιαφέρονται ιδιαίτερα αν τα κέρδη τους πηγάζουν από πραγματική παραγωγή ή από μια ταυτόχρονη ζημιά που επωμίζονται άλλες τάξεις της κοινότητας”.
Μια καλή εξήγηση σίγουρα, η οποία μάλιστα έχει βελτιωθεί πολύ από την οικονομική σχολή της δημόσιας επιλογής που αναπτύχθηκε περίπου έναν αιώνα μετά την Πραγματεία. Επαρκεί όμως;
*Ο Pierre Lemieux είναι οικονομολόγος στο Τμήμα Διοικητικών Επιστημών του Πανεπιστημίου του Κεμπέκ στο Outaouais.
**Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 12 Νοεμβρίου 2020 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια της Library of Economics and Liberty και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
