Πορτρέτο: Stefan Vanfletern © Angelos bvba
Για περισσότερα από 35 χρόνια ο ανατρεπτικός φλαμανδός Jan Fabre είναι ένας «Πολεμιστής της Ομορφιάς» και «Ιππότης της Απόγνωσης» -χαρακτηρισμοί που έχει ο ίδιος χρησιμοποιήσει για τον πυρήνα της εικαστικής του φιλοσοφίας. Αναμφίβολα, πρόκειται για έναν κορυφαίο εικαστικό της σύγχρονης σκηνής της τέχνης και έναν εντυπωσιακά παραγωγικό δημιουργό, για τον οποίο ακόμη και οι πολέμιοί του χάνουν τα επιχειρήματά τους όταν έρχονται αντιμέτωποι με τις αλήθειες και τα δεδομένα του συνόλου του έργου του. Ο Jan Fabre είναι ο πρώτος εν ζωή καλλιτέχνης που έδειξε τη δουλειά του στο Μουσείο του Λούβρου (2008), ενώ είναι και ο πρώτος σύγχρονος δημιουργός που μπήκε στα άδυτα του περίφημου Hermitage State Museum στην Αγία Πετρούπολη με την έκθεση Knight of Despair / Warrior of Beauty (2016-2017).
Στο νέο του πρότζεκτ, στο πλαίσιο της φετινής Μπιενάλε της Βενετίας, παραμένει πιστός στα μοτίβα που τον έκαναν διάσημο: νεκροκεφαλές, χελώνες, μοναχοί, σταυροί, σκαραβαίοι, κόκαλα και μπλε μελάνι είναι μερικά από τα στοιχεία που, επαναλαμβανόμενα, συνθέτουν το απόκοσμα γοητευτικό σύμπαν του Fabre, το οποίο εισέρχεται βαθιά μεα στην ψυχή και το μυαλό του θεατή, σχεδόν αυτόματα. Πρόκειται για μια αντίσταση μέσω της ομορφιάς της τέχνης ενός ποιητικού μυστικιστή, με κώδικες που ξεκλειδώνουν τα αιώνια ερωτήματα που βασανίζουν τον άνθρωπο. Φυσικά οι απαντήσεις είναι μια καθαρά προσωπική υπόθεση. Εμείς , πάντως, πήραμε μερικές στη συνέντευξη που ακολουθεί.
Συνέντευξη στην Εύη Καλλίνη
Τον συναντήσαμε στη Βενετία, στον ατμοσφαιρικό χώρο της Μονής του San Gregorio, όπου φιλοξενούνται περισσότερα από 40 έργα που έχει φιλοτεχνήσει μέσα στις 4 τελευταίες δεκαετίες, δουλεύοντας με τα «σκληρά» μα ταυτόχρονα «εύθραυστα» και «ντελικάτα» αυτά υλικά. Πρόκειται για έργα τα οποία κινούνται επάνω στην αγαπημένη θεματική του Fabre «ζωή-θάνατος-μεταμόρφωση», αναδεικνύοντας ενδιαφέρουσες και επίκαιρες πολιτικές και φιλοσοφικές προεκτάσεις.
Πότε και πώς γεννήθηκε η ιδέα αυτής της έκθεσης;
Ξεκίνησε πριν από 3 χρόνια από μια κουβέντα που είχα με τον Adriano Berengo, έναν από τους δασκάλους υαλουργούς στην τέχνη του Μουράνο εδώ στη Βενετία. Δούλεψα μαζί του πριν από 14 χρόνια, καθώς έφτιαξε τα περιστέρια που έδειξα στο Λούβρο. Ήξερε το έργο μου, γνώριζε για την Πιπίλα (The Pacifier), το έργο που είχα φτιάξει το 1977. Και τότε αρχίσαμε να συζητάμε το ενδεχόμενο να κάνω μια έκθεση για όλα τα έργα μου από γυαλί και οστά.
Το έργο με την Πιπίλα είναι το παλαιότερο αυτής της σειράς;
Ναι, ήταν το πρώτο έργο μου από γυαλί και ανθρώπινα οστά. Αντανακλά τη βασική ιδέα ότι η τέχνη σε ανακουφίζει, αλλά ταυτόχρονα δημιουργεί πληγές. Το έφτιαξα πολύ νέος, το 1977. Είχα πάρει χρήματα από έναν καθηγητή μου στη Σχολή Καλών Τεχνών για να δω την έκθεση του Joseph Beuys στην Αμβέρσα. Εντυπωσιάστηκα τόσο πολύ από αυτήν την έκθεση και ειδικά από ένα έργο, την Αμερικανική Καρέκλα Ανάκρισης (American Interrogation Chair). Αυτό το έργο με ενέπνευσε να φτιάξω την Πιπίλα. Επίσης, και το γεγονός ότι έβλεπα τη μικρή μου αδελφή να παίζει με μικρά γυάλινα αντικείμενα.
Έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε στις εκθέσεις σας μια πλειάδα διαφορετικών υλικών, απλών αλλά και ασυνήθιστων, όπως μπρούντζο, μάρμαρο Καρράρα, κελύφη σκαραβαίων και μπλε μελάνι. Γιατί αποφασίσατε να απομονώσετε μόνο αυτά τα δύο υλικά στη νέα σας έκθεση στην 57η Μπιενάλε της Βενετίας;
Υπάρχει ένας ισχυρός δεσμός μεταξύ του φινιρίσματος ενός πίνακα και της φλαμανδικής ζωγραφικής. Γιατί οι πρώτοι ζωγράφοι στην Ιστορία που χρησιμοποίησαν κονιορτοποιημένα οστά στους πίνακές τους ήταν οι Φλαμανδοί ζωγράφοι που ήρθαν να δουλέψουν στη Βενετία. Επίσης, υπάρχει δεσμός ανάμεσα στο φλαμανδικό καρναβάλι και το ιταλικό καρναβάλι της Βενετίας και, τέλος, υπάρχει σύνδεση με τους τεχνίτες του φυσητού γυαλιού Μουράνο. Και φυσικά σπουδαίο ρόλο έπαιξε η επιλογή της τοποθεσίας.
Ξέρετε, είχα 6-7 διαφορετικε επιλογές, αλλά και ο επιμελητής της έκθεσης, Giacinto di Pietrantonio, μου είπε: «Jan, εδώ ήταν μοναστήρι -είναι ένα ήσυχο μέρος. Επίσης, είναι ένα στρατηγικό σημείο, καθώς βρίσκεται στο πέρασμα μεταξύ Ponte dell'' Accademia και Punta della Dogana (όπου φιλοξενείται η νέα έκθεση του Damien Hirst), οπότε ναι, είναι μια πολύ καλή τοποθεσία.»
Δεδομένου ότι μιλάμε για γυαλί, ένα διάφανο υλικό, τι ρόλο έπαιξε το φως στο στήσιμο της έκθεσης;
Το μοναστήρι είναι συμμετρικά χτισμένο και ο προσανατολισμός του ευνοεί την είσοδο του φυσικού φωτός στο χώρο από κάθε μεριά του ορίζοντα. Τοποθετήσαμε τα έργα έτσι ώστε να αντανακλάται το φως επάνω σε αυτά. Επίσης, οι πλανήτες με τα σπερματοζωάρια που αναπαριστούν τις φάσεις της σελήνης έχουν τοποθετηθεί σε σχέση με τη φυσική κίνηση του φωτός του ήλιου κατά τη διάρκεια της ημέρας. Όταν το φως πέφτει επάνω τους, τεχνητό ή φυσικό, τότε οι σφαίρες μοιάζουν να γίνονται σχεδόν διάφανες, όπως οι λίμνες της πόλης Μπρυζ. Υπάρχει μια δραματουργία πίσω από όλο αυτό. Και φυσικά, ως καλλιτέχνης, παίζεις με το φως.
Jan Fabre, Planet I-IX (2011), φωτογραφία: Paul Verbruggen © Angelos bvba
Η Μονή του San Gregorio ήταν ένας χώρος λατρείας. Υπάρχει κάποια σύνδεση με αυτό που αποκαλούμε θρησκευτικό αίσθημα και με τα έργα που εκθέτετε σήμερα εδώ;
Η σύνδεση αφορά κυρίως τα πνευματικά ερωτήματα που θέτει η έκθεση. Ξεκίνησα το 1977 με την Πιπίλα ορμώμενος από το ότι η τέχνη δίνει παρηγοριά, αλλά ταυτόχρονα δημιουργεί πληγές. Γιατί αυτός είναι ο τρόπος που αντιλαμβάνομαι την τέχνη και την ομορφιά. Ως καλλιτέχνης προσπαθείς πάντα να προκαλέσεις πληγές στον εαυτό σου, αλλά και στο μυαλό των θεατών, ή να γιατρέψεις αυτές τις πληγές. Ένα άλλο παράδειγμα είναι το Κανό (Canoe), ένα έργο που έφτιαξα το 1991 ως κριτική για το Βελγικό Κονγκό. Σήμερα το έργο αυτό αποκτά μια εντελώς νέα ερμηνεία, με το ζήτημα των προσφύγων και την πολιτική κατάσταση που επικρατεί στην Ευρώπη. Έτσι, είναι σπουδαίο να νιώθει κανείς ότι κάποια κομμάτια αποκτούν αξία και πολιτική διάσταση πολλά χρόνια μετά από τη δημιουργία τους.
Η τέχνη είναι μια πολιτική πράξη;
Φυσικά, εξ ορισμού. Όλοι οι σπουδαίοι καλλιτέχνες, πιστεύω, έχουν πολιτική θέση.
Η Ευρώπη έχει μέλλον; Ποια είναι η γνώμη σας για τα όσα συμβαίνουν στη Γηραιά Ήπειρο σε κοινωνικοοικονομικό και πολιτικό επίπεδο;
Ναι, φυσικά κι έχει μέλλον. Αυτό που με ενοχλεί περισσότερο είναι ότι στο Βέλγιο, στην Ολλανδία, στη Γαλλία υπάρχει μια μεγάλη μερίδα του κόσμου που ψηφίζει την ακροδεξιά και λαϊκιστές πολιτικούς. Είναι σα να έχουν οι άνθρωποι μικρή μνήμη, σα να έχουν ξεχάσει το μεγαλύτερο μάθημα της Ιστορίας. Θα πρέπει να στείλουμε όλους αυτούς τους ανθρώπους για μια δυο μέρες πίσω στο σχολείο, για να καταλάβουν τι μπορεί να συμβεί όταν ψηφίζεις αυτούς τους ανθρώπους. Ξέχασε ο κόσμος ότι ο Αδόλφος Χίτλερ εκλέχτηκε σε ένα δημοκρατικό σύστημα στη Γερμανία; Είναι τόσο επικίνδυνο αυτό που συμβαίνει -λάθος και επικίνδυνο. Είναι αστείο που οι άνθρωποι δε μαθαίνουν από την Ιστορία. Πιστεύω, λοιπόν, ότι η έκθεση αυτή μιλάει για την πνευματικότητα και την τρωτότητα της ανθρώπινης ύπαρξης και για το γεγονός ότι εμείς οι καλλιτέχνες και οι άνθρωποι στο χώρο του πολιτισμού πρέπει να ανοίγουμε το στόμα μας και να μιλάμε γι'' αυτά τα πράγματα.
Φταίει μόνο ο κόσμος; Δεν εντοπίζετε αλλού ευθύνες;
Δε φροντίσαμε τους ανθρώπους σωστά. Αλήθεια κι αυτό. Οι άνθρωποι νιώθουν μόνο φόβο όταν δεν τους φροντίζεις καλά. Για παράδειγμα, στη χώρα μου δε φροντίσαμε για τους αλλοδαπούς. Είναι ένα μάθημα που πρέπει να το συνειδητοποιήσουμε. Ή δείτε τι γίνεται στην Αμερική με τα σύνορα. Καταλαβαίνω, ωστόσο, γιατί η Αμερική εξέλεξε τον Τραμπ μετά τον Ομπάμα. Όταν δουλεύεις στο εργοστάσιο, πίνεις 6 μπίρες το απόγευμα και στο τέλος της ημέρας μπορείς μόνο να πιεις άλλες 3 μπίρες και δεν μπορείς να βάλεις τα παιδιά σου στο σχολείο, τότε αρχίζεις να ψηφίζεις τον Τραμπ. Είναι λογικό. Πρέπει να βοηθήσουμε τους ανθρώπους για να αλλάξει η κατάσταση. Επίσης, δεν μπορείς να είσαι αλαζόνας και υπεράνω αυτών των πραγμάτων. Προέρχομαι από μια πολύ φτωχή οικογένεια -ξέρω πολύ καλά τι σημαίνει φτώχεια. Πίστεψέ με, δεν παίζεις με αυτά τα πράγματα. Είναι κάτι θεμελιώδες. Πρέπει να βοηθήσεις τους ανθρώπους, γιατί όταν οι άνθρωποι βρίσκονται σε ανάγκη, κάνουν βλακείες. Ψηφίζουν τους λάθος ανθρώπους, κλέβουν, σκοτώνουν.
Σε πολύ κοντινή απόσταση από τη Μονή του San Gregorio φιλοξενείται η καινούρια έκθεση του σύγχρονου εικαστικού Damien Hirst. Πιστεύετε ότι αποτελεί αντίπαλο δέος, απέναντι στο δικό σας έργο;
Υπάρχει διαφορά ανάμεσα στη δική μου έκθεση και στην έκθεση του Damien Hirst. Η έκθεση του Hirst μιλάει για κυνισμό, για δύναμη, για μετεγκατάσταση χρημάτων. Αυτή εδώ η έκθεση μιλάει για κάτι εντελώς διαφορετικό. Δε λέω ότι είναι καλύτερη ή χειρότερη -απλά ότι είναι διαφορετική. Μην ξεχνάτε ότι ο Damien Hirst γεννήθηκε στη βρετανική αυτοκρατορία κι εγώ γεννήθηκα στο Βέλγιο. Υπάρχει μεγάλη διαφορά. Η βρετανική αυτοκρατορία κατέκτησε τον κόσμο. Το ονομάζουν «το παιχνίδι της δύναμης». Το Βέλγιο ήταν υπό την κατοχή των Ολλανδών, των Γάλλων, των Γερμανών και των Ισπανών. Πρόκειται για μια εντελώς διαφορετική κουλτούρα και παράδοση. Εγώ σκέφτομαι τη δύναμη της αντίσταση όταν αντικρίζω την τέχνη και την ομορφιά. Αυτή η διαφορετικότητα των δύο κόσμων δίνει τροφή για σκέψη.
Jan Fabre, The Catacombs of the Dead Street Dogs (2009-2017), φωτογραφία: Paul Verbruggen © Angelos bvba
Ένα από τα ωραιότερα, κατά τη γνώμη μου, έργα είναι η εγκατάσταση The Catacombs of the Dead Street Dogs. Πρόκειται για ένα έργο με αναφορές στο φλαμανδικό καρναβάλι και στο καρναβάλι της Βενετίας. Μπορείτε να μας εξηγήσετε το λόγο που τοποθετήσατε σκελετούς σκυλιών στο πάτωμα;
Αυτά τα σκυλιά τα βρήκα στον αυτοκινητόδρομο, έξω από την Αμβέρσα. Ξέρετε στη χώρα μου, αλλά και σε άλλες χώρες, συχνά οι άνθρωποι αγοράζουν ζώα, σκυλιά, κατά τη διάρκεια του χρόνου και το καλοκαίρι που πηγαίνουν διακοπές τα εγκαταλίπουν στον αυτοκινητόδρομο, με αποτέλεσμα αυτά να σκοτώνονται από τα αυτοκίνητα. Το έργο αυτό, λοιπόν, είναι ένας εορτασμός αυτού του ζώου, αλλά και μια μεταφορά για τον καλλιτέχνη που μοιάζει σαν αδέσποτο σκυλί του δρόμου.
Είναι και το μόνο έργο σας στο οποίο διακρίνουμε πολλά και διαφορετικά χρώματα.
Καρναβάλι, το πανηγύρι της σάρκας! Και δεν υπάρχει σάρκα πουθενά σε αυτήν την έκθεση, γιατί αναφέρεται σε πνευματικά σώματα -τους μοναχούς- και αφορά σε κόκαλα εξωτερικά και εσωτερικά, μέσα στο σκελετό κι έξω από το σκελετό. Δεν υπάρχει πουθενά κάποια αναφορά για σάρκα, παρά μόνο σε αυτό το καρναβάλι των αδέσποτων ζώων.
Ποιο από τα έργα σας είναι το αγαπημένο σας στην έκθεση Jan Fabre. Glass and Bone Sculptures 1977-2017 και γιατί;
Το Κανό (Canoe). Είναι ένα έργο που κέρδισε δύναμη από την εξουσία και απέκτησε πολιτική διάσταση σήμερα σε σύγκριση με το 1991 που το δημιούργησα. Είναι φανταστικό ότι ένα έργο τέχνης παίρνει ακόμη πιο ισχυρή πολιτική έννοια τόσα χρόνια μετά. Και αυτό είναι καλό.
Jan Fabre, Canoe (1991), φωτογραφία: Paul Verbruggen © Angelos bvba
Θα θέλατε να μας πείτε δυο κουβέντες και για τη νέα θεατρική παραγωγή σας με τίτλο Belgian Rules/Belgium Rules;
Ναι, είμαι πολύ χαρούμενος με αυτό. Πρόκειται για ένα έργο-ωδή στη χώρα μου, το οποίο ταυτόχρονα ασκεί κριτική και λειτουργεί ως πολιτική δήλωση, καθώς ζούμε σε μια κατάσταση όπου ακραίες φωνές τάσσονται υπέρ της διάσπασης του Βελγίου. Πηγή έμπνευσης για το έργο είναι η ταινία Roma του Φεντερίκο Φελίνι, την οποία είδαμε με την ομάδα μου 6-7 φορές. για να την αναλύσουμε.
Ποια είναι τα αισθήματά σας για την Ελλάδα μετά το περσινό φιάσκο με το Φεστιβάλ Αθηνών & Επιδαύρου; Θα την επισκεφθείτε ξανά;
Ναι, ναι. Ξέρετε, ο νέος καλλιτεχνικός διευθυντής του Φεστιβάλ Αθηνών, Βαγγέλης Θεοδωρόπουλος, ήρθε στην Αμβέρσα να με επισκεφθεί. Ήθελε να με προσκαλέσει στο Φεστιβάλ και μου πρότεινε να δείξουμε το Mount Olympus ή το Belgium Rules. Εγώ του απάντησα πως δεν ξέρω ακόμη, πως θα το σκεφτώ. Αγαπώ τη χώρα σας κι έχω καλούς φίλους εκεί. Το γεγονός ότι κάποιοι κουτοί άνθρωποι έκαναν κάποια κουτά πράγματα δε σημαίνει ότι θα σταματήσω να αγαπώ τη χώρα σας. Και ήταν καλό που ήρθε να με επισκεφθεί. Ήταν μια ωραία κίνηση. Κρίμα, πάντως, που συνέβη αυτό, γιατί σχεδίαζα να στηρίξω 50 νέους Έλληνες καλλιτέχνες, αλλά αυτή η ευκαιρία χάθηκε. Και ο Πολωνός καλλιτεχνικός διευθυντής της documenta 14 αντιμετώπισε τα ίδια. Πριν ένα χρόνο του επιτέθηκαν -υπήρχαν σλόγκαν στο κέντρο της Αθήνας εναντίον του. Και είναι ένας ήπιος άνθρωπος. Φαίνεται πως υπάρχει κάτι στα γονίδια των Ελλήνων...
Ποια είναι η γνώμη σας για την documenta 14;
Δεν την έχω επισκεφτεί, οπότε δεν έχω άποψη. Φυσικά είναι καλό ότι διοργανώνεται ένα τέτοιο εικαστικό γεγονός. ΑΠλά ακόμη αναρωτιέμαι, γιατί να γίνει στην Αθήνα; Είναι, ίσως, ένα πολιτικό παιχνίδι; Δεν το γνωρίζω. Πάντως είναι καλό για την Αθήνα και σίγουραείναι καλό για το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης και την Κατερίνα Κοσκινά, καθώς το ΕΜΣΤ αποτελεί τον κύριο χώρο της έκθεσης της documenta 14 στην Αθήνα. Αυτό να το γράψεις!
Η συνέντευξη δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά στο τεύχος Μαΐου-Ιουνίου 2017 των Νέων της Τέχνης.
