© Γιώργος Βιτσαρόπουλος
Της Αννίτας Αποστολάκη
Στην Αθήνα του τέλους του 5ου αι. π.Χ., ένα ήταν το ερώτημα που επικρατούσε: "Μα πώς είναι δυνατόν να απεικονίσει κανείς τα πάθη της ψυχής;" Ο Σωκράτης είχε ρωτήσει τον Παρράσιο, έναν από τους κορυφαίους ζωγράφους της εποχής: "Μπορείς να τα απεικονίσεις;" Και ο ζωγράφος του απάντησε: "Μα πώς να τα απεικονίσω; Τα συναισθήματα δεν έχουν ούτε σχήμα ούτε χρώμα." "Καλά", του λέει ο Σωκράτης, "δεν μπορεί κανείς να απεικονίσει ένα βλέμμα που είναι φιλικό και ένα βλέμμα που είναι εχθρικό;" "Αυτό μπορώ να το κάνω", είπε ο Παρράσιος. Έτσι, με τη μέθοδο της μαιευτικής, ο φιλόσοφος κατάφερε να καθοδηγήσει τον καλλιτέχνη στο πώς να αποτυπώσει τα συναισθήματα στα έργα του.
Η έκθεση "εmotions" που ανοίγει από αύριο για το κοινό στο Μουσείο Ακρόπολης, σε συνεργασία με το Ίδρυμα Ωνάση, έρχεται να διαψεύσει όσους νομίζουν ότι οι αρχαίοι Έλληνες ήταν δεξιοτέχνες μόνο στην απεικόνιση της εξωτερικής μορφής και όχι του εσωτερικού κόσμου των θεμάτων τους. Τα 129 εκθέματα που παρουσιάζονται είχαν εκτεθεί προηγουμένως στον κεντρικό χώρο του Ιδρύματος Ωνάση στη Νέα Υόρκη, καθώς η ιδέα για την έκθεση ήταν της εκτελεστικής διευθύντριας του θυγατρικού τμήματος του ιδρύματος στις ΗΠΑ, κ. Αμάλιας Κοσμετάτου, η οποία αναρωτήθηκε: τι θέση είχαν τα συναισθήματα στην αρχαία ελληνική τέχνη; Την απάντηση έρχονται να δώσουν τα έργα αυτά από μουσεία της Ελλάδας, της Ιταλίας, της Ελβετίας, της Γαλλίας, των ΗΠΑ και της Γερμανίας, τα οποία επελέγησαν ανάμεσα σε 200 αρχικές ιδέες από τους καθηγητές Άγγελο Χανιώτη, Νικόλαο Καλτσά και Ιωάννη Μυλωνόπουλο.
Τοιχογραφία με σκηνή από τη θυσία της Ιφιγένειας (62–79 μ.Χ.), Πομπηία, Οικία του Τραγικού Ποιητή © Museo Archeologico Nazionale, Νάπολη
Επιμελητικά έχουν διατηρηθεί οι βασικές γραμμές στην ομαδοποίηση και τις θεματικές ενότητες της έκθεσης στη Νέα Υόρκη, αλλά ο διευθυντής του Μουσείου Ακρόπολης, κ. Δημήτριος Παντερμαλής, ο οποίος συντόνισε την έκθεση της Αθήνας, επέλεξε μια κυκλική παρουσίαση. "Τα συναισθήματα έχουν καμπύλες, όχι ευθείες", είπε ο κ. Παντερμαλής, για να εξηγήσει τη λογική πίσω από την επιλογή του, εξηγώντας ότι έτσι μπορεί κανείς να έχει εποπτεία όλων των εκθεμάτων ανά πάσα στιγμή. Πιο πολύ, βέβαια, θα λέγαμε ότι έτσι δίνεται έμφαση στα κεντρικά εκθέματα: το εξαιρετικό μαρμάρινο αντίγραφο του Έρωτα του Λυσίππου (2ος αι. μ.Χ.) από το Λούβρο στο Παρίσι και το μαρμάρινο αντίγραφο με την ερμαφρόδιτη μορφή του Πόθου του Σκόπα (2ος αι. μ.Χ.) από το Καπιτώλιο στη Ρώμη. Τα δύο αυτά αγάλματα έχουν τοποθετηθεί απέναντι από μια τοιχογραφία με Παράσταση της θυσίας της Ιφιγένειας από την Πομπηία (62-79 μ.Χ.), φέρνοντας σε αντιδιαστολή τα έντονα συναισθήματα του πόθου και του έρωτα με τα εξίσου έντονα της απελπισίας και της θλίψης. Το πιο ενδιαφέρον σε αυτήν την τοιχογραφία είναι ότι τα συναισθήματα έχουν αρχίσει να κλιμακώνονται από την έκφραση του μάντη Κάλχα στα δεξιά, με αποτέλεσμα ο Αγαμέμνονας ως τελευταία φιγούρα στα αριστερά να απεικονίζεται απο τον καλλιτέχνη σα να καλύπτει το πρόσωπό του με το χέρι του, σε μια χειρονομία υπέρτατου πόνου.
Μαρμάρινο άγαλμα του Έρωτα που τεντώνει το τόξο του (2ος αι. μ.Χ.), Ρώμη, Παλατίνος Λόφος © Musee du Louvre, Παρίσι
Και όμως, δεν είναι μόνο αυτά τα εντυπωσιακά εκθέματα της έκθεσης "εmotions", παρόλο που αυτά έχουν τοποθετηθεί στο επίκεντρο. Σε κάθε μία από τις πέντε θεματικές ενότητές της μπορεί κανείς να ανακαλύψει πράγματα που θα τον συναρπάσουν: όπως οι μικροί αρύβαλλοι με τις καλύτερες ίσως απεικονίσεις αγνής παιδικής χαράς στην πρώτη ενότητα, η οποία είναι αφιερωμένη στην έκφραση συναισθημάτων στην ιδιωτική σφαίρα του οίκου, όπου συναντάμε,ακόμη, εκφράσεις αβρότητας και αγάπης μεταξύ συζύγων. "Οι αρχαίοι Έλληνες καλλιτέχνες, στα έργα τους, δεν προσπαθούσαν μόνο να εξανθρωπίσουν τους ήρωες και τους θεούς, αλλά απέδιδαν ζωγραφικά με την ίδια σοβαρότητα και τα συναισθήματα των απλών, καθημερινών ανθρώπων, όπως την αγάπη μιας μάνας για το παιδί της, τη θλίψη ενός γιου για το χαμό του πατέρα του ή τη χαρά ενός παιδιού που παίζει", λέει ο κ. Μυλωνόπουλος.
Οι επισκέπτες θα βρουν εκθέματα και για την εκδήλωση συναισθημάτων στο δημόσιο βίο, όπως όστρακα από τη Βουλή των Πεντακοσίων. Σύμφωνα με τον κ. Χανιώτη, "ο οστρακισμός ήταν ένας τρόπος διαχείρισης του φθόνου ή του φόβου για ένα άτομο". Αντίστοιχα, όπως λέει ο ίδιος, "η λατρεία στα ιερά ήταν ένας τρόπος διαχείρισης του δέους απέναντι στο υπερβατικό και τα ταφικά έθιμα ένας τρόπος διαχείρισης της οδύνης και του φόβου απέναντι στο θάνατο". Συναντάμε, λοιπόν, αναθήματα από ναούς, τα οποία είναι αντίστοιχα με τα τάματα που θα συναντήσουμε σήμερα στις εκκλησίες, αλλά και επιτύμβιες στήλες, ανάμεσα στις οποίες ξεχωρίζει μια μικρή με την Αλεξιβώλα που έχει πεθάνει και αποχαιρετά τον ηλικιωμένο πατέρα της, για την τρυφερότητα με την οποία πιάνει το πρόσωπό του, αλλά και το χέρι του πατέρα που φαίνεται σα να μη θέλει να αφήσει το χέρι της πεθαμένης κόρης του.
Η έκθεση, φυσικά, κλείνει με μία ενότητα αφιερωμένη στο πάθος: υπάρχουν έργα που απεικονίζουν γλαφυρότατα την πάλη μεταξύ αντικρουόμενων συναισθημάτων, όπως στο ανάγλυφο της Λήδας με τον κύκνο, στο ολόγλυφο του Γανυμήδη με τον αετό και στα γλυπτά κεφάλια του Αχιλλέα και της Πενθεσίλειας, τα οποία είναι τα μόνα που σώζονται από ένα σύμπλεγμα που προφανώς απεικόνιζε τη στιγμή που ο ήρωας σκοτώνει την Αμαζόνα. Παρόλα αυτά, αποτυπώνουν έντονα τόσο τον έρωτα που νιώθει τη στιγμή που την σκοτώνει όσο και την απελπισία που νιώθουν και οι δύο εκείνη τη στιγμή. Υπάρχουν, όμως και έργα που απεικονίζουν στιγμές όπου το πάθος καταλαμβάνει τη λογική, οδηγώντας τους ανθρώπους σε πράξεις μίσους, οργής και απελπισίας, όπως οι κατάδεσμοι, τα μεταλλικά ελάσματα με κατάρες ή τα ειδώλια για χρήση αντίστοιχη με το σημερινό βουντού, τα οποία έθαβαν οι αρχαίοι σε νεκροταφεία, επιζητώντας το κακό ενός πρώην εραστή ή εχθρού συνήθως. Πιο τρανταχτό παράδειγμα, βέβαια, αποτελεί η περίπτωση της Μήδειας, ο μύθος της οποίας απεικονίζεται μέσα από ένα πλήθος σκηνών και λεπτομερέστατων μορφών σε δύο τεράστιους ελικωτούς κρατήρες από το Μόναχο.
Μαρμάρινο ενεπίγραφο ανάγλυφο με παράσταση αυτιών (2ος αι. μ.Χ.), Θεσσαλονίκη, Σαραπείον © Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης
Από τα συναισθήματα που ξεδιπλώνονται σε αγάλματα, ερυθρόμορφα και μελανόμορφα αγγεία, φαίνεται πως, όπως είπε και ο κ. Καλτσάς, "οι αρχαίοι Έλληνες αποτύπωναν τόσο τα υψηλά όσο και τα ταπεινά συναισθήματα με ρεαλισμό και ευριπίδεια ειλικρίνεια". Καθώς πολλοί επισκέπτες μπορεί να μη γνωρίζουν τους μύθους του αρχαίου δράματος από τους οποίους είναι εμπνευσμένες οι σκηνές που απεικονίζονται, τα έργα πλαισιώνουν 12 οθόνες και tablets με κείμενα, τα οποία περιγράφουν ακριβώς τη στιγμή που βλέπει ο θεατής, έτσι ώστε να μπορεί να συλλάβει το μέγεθος του συναισθήματος. Αυτή η αλληλεπίδραση κειμένου και έργου δεν είναι τυχαία: "Ο αρχαιοελληνικός πολιτισμός είναι ο μόνος που θεοποίησε το συναίσθημα και παρήγε τέχνη, λογοτεχνία και μύθους για να εκφράσουν προβληματισμό πάνω στο συναίσθημα", λέει ο κ. Χανιώτης, για να συμπληρώσει σχετικά ο κ. Καλτσάς ότι "το αρχαίο δράμα αποτελεί την πιο δυνατή και άμεση έκφραση συναισθημάτων του αρχαίου κόσμου."
Σε αντίθεση με τις πρακτικές της ιστορίας της τέχνης που για δεκαετίες περιφρονούσαν την αποτύπωση του συναισθήματος στην αρχαία ελληνική και ρωμαϊκή τέχνη, προσπαθώντας να το κατανοήσουν μόνο από την αριστοτέλεια σκοπιά, στην έκθεση "εmotions" τα έργα μιλάνε από μόνα τους για τον πλούσιο συναισθηματικό κόσμο των αρχαίων. Με τελευταίο έκθεμα μια φωτογραφία και κοσμήματα της Μαρίας Κάλλας, -της οποίας την φωνή θα είχαν αν μιλούσαν τα αρχαία έργα τέχνης, για τον κ. Μυλωνόπουλο-, να υποδύεται τη Μήδεια, υπογραμμίζεται η ικανότητα των Ελλήνων καλλιτεχνών να εκφράζουν διαχρονικά όλο το ευρύ φάσμα των ανθρώπινων συναισθημάτων.
Και γιατί είναι αυτό τόσο σημαντικό; Γιατί, όπως είπε και ο πρόεδρος του Ιδρύματος Ωνάση, Δρ. Αντώνης Παπαδημητρίου, "τα συναισθήματα είναι διαχρονικά, γεωγραφικά και κοινωνικά παντού και πάντα ίδια. Μας ενώνουν στη βαθύτερη και πιο ανθρώπινη διάστασή μας, ίσως περισσότερο από την κοινή λογική."
«εmotions, ένας κόσμος συναισθημάτων», Μουσείο Ακρόπολης, 18 Ιουλίου - 19 Νοεμβρίου 2017
