Faith Ringgold, American People Series #20: Die (1967) © MOMA
Τι σημαίνει να είσαι μαύρος καλλιτέχνης στις ΗΠΑ; Υπήρχε μαύρη τέχνη ή μαύρη αισθητική; Αυτά είναι μερικά από τα ευρύτερα ερωτήματα που θέτει η έκθεση "Soul of a Nation: Art in the Age of Black Power" (έως 22 Οκτωβρίου) στην Tate Modern.
Πρόκειται για μια φιλόδοξη προσπάθεια των επιμελητών Mark Godfrey και Zoe Whitley, διότι μεγάλο μέρος της τέχνης που εκτίθεται αψηφεί την κατηγοριοποίηση. Κάποια είναι ανοιχτά πολιτικά έργα, δημιουργημένα στους δρόμους και όχι σε εργαστήριο. Πάρτε, για παράδειγμα, τα σχέδια του Emory Douglas για το μανιφέστο των Μαύρων Πανθήρων ή τη φωτογραφία του Darryl Cowheard με τον Amiri Baraka, ηγέτη του Κινήματος Black Arts, μια τοιχογραφία που απεικονίζει σημαντικές μαύρες φιγούρες και ηγέτες, ηοποία ζωγραφίστηκε για πρώτη φορά στο Σικάγο το 1967 και κρέμεται στο Wall of Respect.
Emory Douglas, 21 August 1971, ''We Shall Survive without a doubt'' (1971) © Emory Douglas / ARS NY Φωτογραφία: ευγενική παραχώρηση του Emory Douglas/Art Resource NY
Άλλα έργα, εν τω μεταξύ, είναι ριζοσπαστικά αφαιρετικά στην προσέγγισή τους. Το Texas Louise (1971) του Frank Bowling είναι ένα πλούσιο ροζ και πορτοκαλί ηλιοβασίλεμα που θυμίζει τόσο τον Turner όσο και τον Rothko.
Η έκθεση αρχίζει από το 1963, στo απόγειο της εποχής διεκδίκησης πολιτικών δικαιωμάτων στην Αμερική και κατά τη γέννηση του κινήματος της Black Power. Εκείνη τη χρονιά. λίγο μετά την Πορεία για Δουλειές και Ελευθερία στην Ουάσινγκτον, όπου ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ είπε τον περίφημο λόγο του "I Have a Dream", μία ομάδα μαύρων αμερικανών καλλιτεχνών, συμπεριλαμβανομένων των Romare Bearden και Norman Lewis, δημιούργησαν την κολλεκτίβα Spiral στη Νέα Υόρκη. Η πρώτη -και μοναδική- ομαδική έκθεσή τους άνοιξε δύο χρόνια μετά και διαλύθηκαν μετά από λίγο καιρό. Αλλά τα ερωτήματα που έθεσε η ομάδα -ανάμεσα στα οποία: «οι καλλιτέχνες ευθύνονται για τον εαυτό τους ή για την κοινότητά τους;»- παραμένουν ανοιχτά.
Η ίδρυση της Spiral είναι η μία άκρη της έκθεσης, η οποία Καλύπτει τις επόμενες δύο δεκαετίες, με 150 έργα ζωγραφικής, γλυπτικής, φωτογραφίας και εγκαταστάσεων από περισσότερους από 60 μαύρους καλλιτέχνες, όπως οι David Hammons, Faith Ringgold και Betye Saar, οι οποίοι διαμόρφωσαν με διάφορους τρόπους αυτήν την ταραχώδη περίοδο της πολιτικής αναταραχής και της αστυνομικής βίας. Η άλλη άκρη είναι η Παρέλαση της Ημέρας των Αφροαμερικανών το 1983 στο Χάρλεμ, στην οποία η καλλιτέχνιδα Lorraine O'Grady μοίραζε άδεια κάδρα στους παρευρισκόμενους και τους προσκαλούσε να φανταστούν τους εαυτούς τους ως έργα τέχνης.
Τα έργα προέρχονται από μεγάλες συλλογές, όπως του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης στη Νέα Υόρκη και τη Συλλογή Menil στο Χιούστον του Τέξας, αλλά και από πιο μικρά μουσεία,. όπως το Αφροαμερικανικό Μουσείο της Καλιφόρνιας στο Λος Άντζελες. Ξεχωρίζει ο πίνακας του Jack Whitten με τίτλο Homage to Malcolm (1970), ο οποίος αποτελεί φόρο τιμής στον Malcolm X, αλλά δεν είχε βγει ποτέ πριν από το εργαστήριο του καλλιτέχνη για να εκτεθεί δημόσια.
«Διερωτώμαστε τι σήμαινε να είσαι ένας μαύρος καλλιτέχνης εκείνη την περίοδο», λέει η συνεπιμελήτρια, Zoe Whitley. «Και δίνουμε διαφορετικε απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα μέσα από τις ίδιες τις απαντήσεις των καλλιτεχνών.» Τα προβλήματα που αναδείχθηκαν εκείνη την εποχή «εκτείνονται πέρα από τα όρια της φυλής», λέει. Πολλά από τα ερωτήματα που προέκυψαν είναι «ερωτήματα που όλοι οι καλλιτέχνες θέτουν στον εαυτό τους κάθε μέρα» -συμπεριλαμβανομένου του εάν η τέχνη είναι μια άξια λόγου επιδίωξη. Γι'' αυτό, εξακολουθούν να έχουν σημασία μέχρι και σήμερα.
Για το γεννημένο στο Τέξας καλλιτέχνη Melvin Edwards, εάν υπάρχει αφροαμερικανικό κίνημα, είναι πλουραλιστικό. «Ένα κίνημα δε σημαίνει ένα στυλ», λέει. «Υπάρχουν πολλά μεμονωμένα έργα και κανένα από αυτά δε συνοψίζει τα πάντα. Κανείς δεν είναι τόσο βαθυστόχαστος ή σοφός.» Ο Edwards παρουσιάζει τρία γλυπτά από τη σειρά "Lynch Fragments" που κάνει εδώ και χρόνια, με αλυσίδες, σφυριά και άλλα αναγνωρίσιμα αντικείμενα. Το ένα, με τίτλο Some Bright Morning (1963), πήρε το όνομά του από μια αφρoαμερικανική κοινότητα που απειλήθηκε με τη φράση: «Αν δε συμπεριφέρεστε σωστά, κάποιο λαμπρό πρωινό (σ.σ. "some bright morning") θα έρθουμε και θα σας κανονίσουμε».
Melvin Edwards, Some Bright Morning (1963) Ευγενική παραχώρηση των Alexander Gray Associates, Νέα Υόρκη & Stephen Friedman Gallery, Λονδίνο © 2017 Melvin Edwards/Artists Rights Society (ARS), New York)
Παρόλο που τα έργα ενδέχεται να υποδηλώνουν τη δουλεία, ο Edwards επισημαίνει ότι είναι εξίσου για τη μεταλλουργία ή για το πώς οι ποιητές χρησιμοποιούν τη λέξη αγάπη. «Οι περισσότεροι δούλοι δεν ήταν ποτέ αλυσοδεμένοι», λέει. «Νομίζετε ότι ένας ιδιοκτήτης 500 σκλάβων θα μπορούσε να αντέξει οικονομικά να αλυσοδέσει τον καθένα; Φυσικά οι αλυσίδες είναι σύμβολο καταπίεσης, αλλά είναι στο μυαλό του δράστη, των ανθρώπων που έγραψαν το Σύνταγμα».
Ο ογδόνταχρονος Edwards, ο οποίος θεωρεί τον εαυτό του «σε μεγάλο βαθμό αυτοδίδακτο», ήταν ένας από τους πρώτους αφροαμερικάνους γλύπτες που έκαναν ατομική έκθεση σε μουσείο στις ΗΠΑ. Η έκθεση στο Μουσείο Τέχνης της Σάντα Μπάρμπαρα, που διοργανώθηκε όταν ήταν μόλις 27 ετών, έδωσε ώθηση την καριέρα του.
Ωστόσο, η εμπορική επιτυχία ήρθε αργότερα. «Δεν είχα κάνει έκθεση σε γκαλερί μέχρι την ηλικία των 50 ετών», λέει. «Δεν έδειχναν κανέναν άλλο μαύρο». Ο Edwards εκπροσωπείται τώρα από την Alexander Gray Associates στη Νέα Υόρκη και τη Stephen Friedman Gallery στο Λονδίνο. Ο γλύπτης δημιουργεί ένα νέο όγκο έργου που θα παρουσιαστεί στη Stephen Friedman τον Οκτώβριο.
Ο Edwards συγχαίρει τους επιμελητές της Tate για την παρουσίαση μιας έκθεσης που θέτει ζητήματα φυλής, ταυτότητας και εξουσίας. «Όταν παρουσιάζονται εκθέσεις όπως αυτή, είναι σημαντικές, αλλά χάνονται τόσα πολλά στη μετάφραση», λέει. «Χρειαζόμαστε περίπου δέκα εκθέσεις όπως αυτές. Το ότι ο Mark [Godfrey] την έστησε είναι αξιοθαύμαστο, χωρίς αμφιβολία. Αλλά υπάρχουν πολλά περισσότερα που πρέπει να κάνουμε.»
Η Whitley λέει ότι έχει δοθεί έμφαση στο ίδιο το έργο. «Είναι μια έκθεση για την τέχνη και τους καλλιτέχνες, παρά για τηην κοινωνική ιστορία της τέχνης», λέει. «Αυτό που καθοδηγεί την έκθεση είναι το τι έκαναν αυτοί οι καλλιτέχνες ως καλλιτέχνες, και όχι ως ακτιβιστές για τα δικαιώματα των πολιτών και κοινωνικοί ιστορικοί.»
Η Frances Morris, διευθύντρια της Tate Modern, αναγνωρίζει ότι αυτό είναι μόνο η αρχή. «Αυτή είναι μια κοινότητα αμερικανών καλλιτεχνών που δεν έχουμε αναγνωρίσει στη συλλογή μας. Σήμερα αποτελεί σημείο καμπής για αυτούς τους καλλιτέχνες».
Δύο οράματα της Αμερικής
Ο πίνακας της Faith Ringgold American People Series #20: Die (1967, κεντρική φωτογραφία) έγινε σε μία ταραγμένη περίοδο. Παρόλο που ο Νόμος περί των Αστικών ΔΙκαιωμάτων του 1964 είχε τπογραφεί τρία χρόνια νωρίτερα, οι φυλετικές εντάσεις ήταν ακόμη έντονες εξαιτίας των αντιδράσεων των λευκών στα μέτρα. Η απαισιόδοξη εικόνα της Ringgold αιχμαλωτίζει μια διάθεση έντονης βίας, αν και έχει ένα μικρό σημάδι ελπίδας: τα μαύρα και λευκά παιδάκια που κρατούν το ένα το άλλο στο κέντρο του πίνακα.
Το Art Is (Girlfriends Times Two) της Lorraine O'Grady (κάτω), το οποίο είναι μέρος ενός πρότζεκτ που ξεκίνησε στην Παρέλαση για την Ημέρα των Αφροαμερικανών στο Χάρλεμ το 1983, είναι συνολικά πιο αισιόδοξο. Για το έργο, η O'Grady έδινε κάδρα και κατέγραφε τους συμμετέχοντες στην παρέλαση, οι οποίοι όχι μόνο πόζαραν ως έργα τέχνης, αλλά συμμετείχαν και στη δημιουργική διαδικασία. Το γιορτινό κλίμα αντανακλά μια αίσθηση ότι υπάρχει πάντοτε κάποιος λόγος για να πιστέψεις στη λύτρωση στην Αμερική.
Lorraine O'Grady'', Art Is (Girlfriends Times Two) (1983/2009) © Lorraine O'Grady
