Της Κατερίνας Μπαλκούρα*
Πριν από λίγες μέρες άνοιξε τις πύλες της μια έκθεση μεγάλης ιστορικής, αλλά και καλλιτεχνικής αξίας αφιερωμένη στην Αθήνα του 1917, την οποία διοργανώνουν από κοινού η Γαλλική Σχολή Αθηνών και το Μουσείο Μπενάκη, σε επιστημονική επιμέλεια Τάσου Αθανασιάδη και Λένας Κορμά και σκηνογραφική επιμέλεια Παύλου Θανόπουλου. Πρόκειται για σπάνιο οπτικό υλικό, τραβηγμένο από τη Φωτογραφική Υπηρεσία της Γαλλικής Στρατιάς της Ανατολής το 1917, το οποίο αποδεικνύει ότι η δύναμη της φωτογραφίας αξίζει όσο εκατοντάδες σελίδες χαρτιού.
Η έκθεση είναι μια μηχανή του χρόνου που γυρνάει το θεατή 100 χρόνια πίσω, σε μια κομβική χρονιά για τη Ελλάδα. Ενώ όλη η Ευρώπη μαστίζεται απ τη φρίκη του Α'' Παγκοσμίου Πολέμου, η Ελλάδα έχει πρόσφατα βγει νικήτρια απ'' τους Βαλκανικούς. Είναι, όμως, και ένα βήμα πριν τη σύγκρουση Βενιζέλου-Κωνσταντίνου και την είσοδό της στο πόλεμο που θα οδηγήσει στη Μικρασιατική Καταστροφή, η οποία θα αλλάξει τα πάντα στην Ελλάδα. Σύντομα θα ξεκινήσει η αστικοποίηση και η πολεοδομική πορεία της χώρας, αλλά και η εποχή του μπετού, αφού τότε χτίζεται το πρώτο κτίριο από το υλικό που έμελλε να χαρακτηρίσει την εικόνα της Αθήνας.
Ιστορικές προκλήσεις και Εθνικός Διχασμός
Ας πάμε, όμως, λίγο πίσω, για να θυμηθούμε τι είχε προηγηθεί, οδηγώντας στην άφιξη της Στρατιάς της Ανατολής στην Ελλάδα: απ'' τις παραμονές κιόλας του πολέμου, οι προθέσεις της Αυστροουγγαρίας προβλημάτισαν την Ελλάδα, η οποία είχε πρόσφατα βγει κερδισμένη εδαφικά και πληθυσμιακά απ'' τους Βαλκανικούς Πολέμους. Οι γείτονες Οθωμανοί και Βούλγαροι, πιο εχθρικοί από ποτέ, καιροφυλακτούσαν να αποσπάσουν τα κερδισμένα απ'' τους Βαλκανικούς εδάφη και μια είσοδος της Ελλάδας στον πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ θα σήμαινε αυτόματα προσχώρησή τους στο απέναντι στρατόπεδο. Όλα αυτά συναινούσαν στην αρχική ουδετερότητα της Ελλάδας ως την ασφαλέστερη λύση τη δεδομένη ιστορική στιγμή, παρόλο που ο βασιλιάς, ο οποίος υποτίθεται ότι στήριζε την ουδετερότητα, ουσιαστικά ευνοούσε τις Κεντρικές Δυνάμεις, αφού ήταν παντρεμένος με την αδερφή του Κάιζερ Γουλιέλμου, ενώ του έχει απονεμηθεί και ο βαθμός του στρατάρχη του γερμανικού στρατού.
Ωστόσο, η είσοδος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στον πόλεμο το φθινόπωρο του 1914, ενίσχυσε τα φιλόδοξα σχέδια του Βενιζέλου για συμμετοχή της Ελλάδας στον πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ, ειδικά μετά τις βρετανικές προτάσεις τον Ιανουάριο του 1915 για εδαφικά ανταλλάγματα στη Μ. Ασία. Η πολιτική του είχε, όμως, ήδη αρχίσει να υπονομεύεται απ'' τους φιλοβασιλικούς κύκλους του Γενικού Επιτελείου και μετά την πολιτική κρίση που οδήγησε στην παραίτηση του Βενιζέλου, η νέα κυβέρνηση Γούναρη επεδίωξε συνέχεια των διαπραγματεύσεων με φανερή στάση ουδετερότητας, δίνοντας στους Συμμάχους το έναυσμα να στραφούν προς τη Βουλγαρία. Με το κλίμα του διχασμού να εντείνεται, η Γαλλική Στρατιά της Ανατολής στρατοπεδεύει στη Θεσσαλονίκη, η οποία μένει στα χέρια των επαναστατών με το Βενιζέλο κι έτσι, η Ελλάδα χωρίζεται σε δύο κράτη, με δύο κυβερνήσεις: μια φιλογερμανική κυβέρνηση στην Αθήνα και μια φιλοανταντική με συμμαχικά στρατεύματα στη Θεσσαλονίκη.
Από τα τέλη του 1915 έως και την άνοιξη του 1916, οι δυνάμεις της Αντάντ προχωρούν στην κατάληψη των νησιών Λήμνου, Λέσβου, Μήλου και Θάσου και του λιμανιού της Σούδας στα Χανιά της Κρήτης. Πολιορκούν τη Θεσσαλονίκη και ακολουθεί η επίδοση τελεσιγράφου, με τα συμμαχικά στρατεύματα να αποβιβάζονται στο Φάληρο και να απαιτούν τη διάλυση της Βουλής και την απομάκρυνση των αξιωματικών. Με την παράδοση της Καβάλας στα τέλη Ιουλίου παραιτείται και ο Ζαΐμης, ενώ η απώλεια της Ανατολικής Μακεδονίας χρεώνεται στον Κωνσταντίνο και ο Βενιζέλος σχηματίζει προσωρινή κυβέρνηση στη Θεσσαλονίκη.
Νοεμβριανά
Τα γεγονότα που ακολούθησαν, τα Νοεμβριανά, όπως έμειναν στην ιστορία, ξεκινούν με τα συμμαχικά αγήματα να αποβιβάζονται στην Αθήνα στις 17 Νοεμβρίου 1916, για να επιβάλουν την παράδοση του οπλισμού με τελεσίγραφο. Η κυβέρνηση αρνήθηκε και τότε ο Γάλλος Αντιναύαρχος Louis Rene Charles Dartige du Fournet κατέβασε 3.000 από τους άνδρες του στο Φάληρο και στον Πειραιά. Όταν έφτασαν στην Αθήνα, άρχισαν άγριες συγκρούσεις στο κέντρο της πόλης, με βομβαρδισμό απ'' το συμμαχικό στόλο και άγρια καταδίωξη των Βενιζελικών από φιλοβασιλικούς συνδέσμους. Ο κόσμος λιμοκτονεί, βγαίνει στους δρόμους και αρχίζουν διαδηλώσεις. Για πρώτη φορά ο Κωνσταντίνος έρχεται σε ανοιχτή σύγκρουση με τους συμμάχους και αποπέμπεται προσωρινά απ'' το θρόνο, ενώ ο Βενιζέλος θα μεταφέρει την κυβέρνηση στην Αθήνα. Το κράτος ενοποιήθηκε και πάλι, είχε γράψει, ωστόσο, μια από τις πιο μαύρες σελίδες στην ιστορία του.
Τεκμήρια ανεκτίμητης αξίας
Αυτές οι πολιτικές εξελίξεις, όμως, μας άφησαν ένα σπουδαίο οπτικό υλικό απ'' τους φωτογράφους της κινηματογραφικής υπηρεσίας του στρατού της Γαλλικής Στρατιάς. Οι φωτογράφοι, κυρίως με κωδικά ονόματα του αλφαβήτου όπως Οperateur C, H, K, S μας άφησαν εκατοντάδες λήψεις μιας εποχής που έχει πια χαθεί. Όντας από το 1914 στην πιο κοσμοπολίτικη Θεσσαλονίκη, οι στρατιώτες της Στρατιάς της Ανατολής έρχονται επιτέλους το 1917 στην Αθήνα, το λίκνο του δυτικού πολιτισμού και της κλασικής παιδείας, όπως είχαν διδαχθεί στο σχολείο.
Μόνο που συναντούν ένα τελείως επαρχιώτικο σκηνικό, με κοπάδια και βοσκούς, οπότε αρχίζουν να αιχμαλωτίζουν την καθημερινότητα με μια εθνογραφική ματιά τύπου Grand Tour.
Η έκθεση παρουσιάζει 110 επιλεγμένες φωτογραφίες, προσπαθώντας να αποδείξει το κίνητρο των φωτογράφων που αποθανάτισαν την Αθήνα του 1917: τη διατήρηση της μνήμης. Τα κλικ των στιγμών απαθανατίζουν την εικόνα της εποχής: μέσα από τις φωογραφίες του Operateur C (κατά κόσμον Pierre Machard) βλέπουμε σκηνές απ'' την καθημερινή ζωή των ανθρώπων της πρωτεύουσας. Μια Αθήνα που θυμίζει επαρχιακή πόλη, ίσως και χωριό. Σαν εικόνες ασπρόμαυρης ελληνικής ταινίας κάποιας περασμένης εποχής -ένα άνυδρο μέρος λίγο πριν την αστικοποίηση που θα ακολουθήσει πέντε χρόνια αργότερα με την έλευση των προσφύγων.
Οι άνθρωποι, ωστόσο, δείχνουν τόσο ανεπιτήδευτοι μέσα στην απλότητα της καθημερινότητας. Κάρα, βοσκοί, πρόβατα, πλανόδιοι πωλητές, κεντρικοί δρόμοι της πόλης με φόντο την κλασική Αθήνα, -αφού όλα συμβαίνουν στους ίδιους δρόμους και στα ίδια μνημεία στο μέρος με εκείνη την παλιά ιστορία. Μια πόλη με το μεγαλείο της αρχαιότητας, αλλά με έναν επαρχιωτισμό που παρόλα αυτά, δε χαλάει την εικόνα που έχουμε για την Αθήνα της εποχής, αλλά βγάζει μια αγνότητα.
Μια σειρά φωτογραφιών είναι αφιερωμένη στα ιστορικά και πολεμικά γεγονότα, στις επιπτώσεις του αποκλεισμού, στην περίοδο που ονομάζουμε Διχασμό και Νοεμβριανά. Οι φωτογραφίες θυμίζουν πολύ τις φωτογραφίες του Kessel απ'' την Αθήνα των Δεκεμβριανών. Εδώ βλέπουμε την υποδοχή του Γάλλου στρατηγού Sarrail, κατά την οποία, μέσα απ'' το χαμόγελο του Βενιζέλου, διακρίνει εύκολα κανείς την ταύτιση πολιτικής των δύο πλευρών. Παράλληλα, βλέπουμε πολυβόλα στην Ακρόπολη, σκοπιές, επιθεωρήσεις, ξενάγηση Γάλλων αξιωματούχων στην Ακρόπολη, στρατιωτικές σκηνές απ'' το ιερό του Διονύσου και το ναό της Απτέρου Νίκης στην Ακρόπολη, στρατοπέδευση στους πρόποδες της Ακροπόλεως και το Ηρώδειο, προετοιμασία φαγητού στο Λυκαβηττό, στο θέατρο του Διονύσου και στο Λόφο Φιλοπάππου, με τα πυροβόλα στημένα, καταυλισμούς στο Λυκαβηττό, στο Καλλιμάρμαρο, στην Πύλη του Αδριανού, ακόμα και φωτογραφίες με καθημερινές σκηνές απ την Αρχαία Αγορά πριν τις ανασκαφές.
Οι Γάλλοι φωτογράφοι-στρατιώτες δεν επέλεξαν τυχαία τα σημεία που απαθανάτισαν -κάτι που σημαίνει ότι είχαν την κλασική παιδεία να το κάνουν. Και αν σκεφτεί κανείς πόσο βαρύς ήταν ο φωτογραφικός εξοπλισμός της εποχής, ήταν πραγματικά αξιέπαινοι για την όρεξη με την οποία ήθελαν να αποτυπώσουν φωτογραφικά κάθε πτυχή της καθημερινότητάς τους στην Αθήνα. Μάλιστα, σε επιστολή που έχει διασωθεί, ζητούσαν από τα κεντρικά να τους δικαιολογήσουν ένα ποσό για να αγοράσουν ένα μεταχειρισμένο ποδήλατο, με το οποίο θα μπορούσαν να περιφέρονται πιο εύκολα στην πόλη με τον εξοπλισμό, αντί να τον κουβαλούν στην πλάτη τους.
Το εντυπωσιακό είναι το πώς δένει η κλασική αρχαιότητα με τα πολεμικά γεγονότα. Η κλασική Αθήνα, η ανθρώπινη Αθήνα, η αποκλεισμένη Αθήνα, η εμπόλεμη Αθήνα και οι συνέπειες που όλη αυτή η ιστορία προκάλεσε. Η έκθεση αυτή πέραν του ιστορικού ενδιαφέροντος που έχει, αξίζει να σημειωθεί ότι παρουσιάζει ως επί το πλείστον στερεοσκοπικές-πανοραμικές φωτογραφίες, φωτογραφίες δηλαδή που αποτελούν το ένα δεύτερο αυτού που αποτυπώθηκε στη στερεοσκοπική πλάκα, τον πρόδρομο του Viewmaster και του 3D -εκτίθεται, μάλιστα, και σχετικός εξοπλισμός στην έκθεση, που θα σας βοηθήσει να καταλάβετε πώς έβλεπαν τις φωτογραφίες εκείνη την εποχή.
Το σίγουρο είναι ότι θα σας αφήσει μια γεύση νοσταλγίας για μια Ελλάδας σε άσπρο-μαύρο: καθοριστικά ιστορικά γεγονότα, νοσταλγία, αγνότητα, αλλά και η σκληρή πλευρά του πολέμου. Βενιζελικοί, Αντιβενιζελικοί, Επίστρατοι, Σύμμαχοι, Εχθροί που προκαλούν τα δεινά, τους νεκρούς και τις μάχες σώμα με σώμα. Ποιος είναι ποιος και ποιος προκαλεί τι. Ένα περίεργο αμάλγαμα συναισθημάτων που αφήνει μια γλυκόπικρη γεύση.
"Αθήνα 1917 - Με το Βλέμμα της Στρατιάς της Ανατολής", Μουσείο Μπενάκη (Κτίριο οδού Πειραιώς), έως 12 Νοεμβρίου
* Ιστορικός - Δημοσιογράφος
