Ανοικτό το τραύμα του ξεριζωμού για τους πρόσφυγες καθώς άφηναν πίσω τους τη Μικρά Ασία και διέσχιζαν με το πλεούμενο το Αιγαίο σε αναζήτηση σωτηρίας και νέας πατρίδας. Έπειτα νωπό και η ψυχή μαυρισμένη, χάριν της επιβίωσης καλείτο να σηκωθεί και να ορθοποδήσει· το επιτύγχανε μετουσιώνοντας το τραύμα και τη θλίψη σε κάτι δημιουργικό.
Η ψυχή καθενός εκ των προσφύγων σηκώθηκε όπου και εάν εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα, ο ξεριζωμός πέρασε μέσα από τον πολιτισμό: έγινε μυθιστόρημα, πίνακας, χαρακτικό και εργόχειρο, τραγούδι.
Η μουσική δημιουργία ξεκίνησε – όπως ήταν αναμενόμενο – με τον θρήνο για τη μεγάλη τραγωδία και την απώλεια ανθρώπων και τόπων. Η προσωπική εμπειρία, το βίωμα, γενικεύτηκε. Οι στίχοι και η μουσική ταξίδεψαν με τα χρόνια και ερμηνεύονται ακόμη, ανακαλούνται και σε περιόδους γεωπολιτικών εξελίξεων, πολέμων και κάθε είδους κρίσεων (λ.χ. περιβαλλοντική) από τα οποία προκύπτουν πρόσφυγες και μετανάστες.
Σαν η ψυχή κάθε ξεριζωμένου να μην ησυχάζει, και εμείς μαθαίνουμε γι’ αυτήν, για τις εικόνες της καταστροφής και της μετέπειτα δημιουργίας, μέσα από πολιτιστικά τεκμήρια και διηγήσεις.
«Πάντως θυμάμαι την καταστροφή και τους πρόσφυγες. Έμενε ο κόσμος εκεί στα βαγόνια των σιδηροδρόμων. Έμενε εκεί που είχε μια αποθήκη εγκαταλειμμένη. Τσαντήρια κάνανε. Καταστροφή, μεγάλη καταστροφή παιδί μου. Να μην ξαναδούν τα μάτια μας τέτοια πράματα. Το τι ετραβήξανε αυτοί οι άνθρωποι δεν λέγεται. Ατιμαστήκανε, γινήκανε χάλια, χάλια, χάλια. Άσε που ήταν ατιμασμένοι από κει με τους Τούρκους που τους καταδιώκανε. Και κατόπιν εδώ που ήρθανε, τα ίδια. Κάνανε χίλια δυο να βρίσκουν το ψωμί τους μέχρι να βρουν ένα σπίτι να κάτσουνε».
Πρόκειται για ένα μικρό απόσπασμα από την «Αυτοβιογραφία» του Μάρκου Βαμβακάρη. Το διαβάζουμε ανάμεσα σε άλλα αποσπάσματα που αναφέρονται στην προσφυγιά μετά την καταστροφή του 1922, αποσπάσματα παρμένα από τα έργα «Στου Χατζηφράγκου» του Κοσμά Πολίτη, «Η σαρκοφάγος» (1971) του Γιώργου Ιωάννου, «Το Αρχείο της Μικρασιατικής Λαογραφίας» (1948) της Μέλπως Μερλιέ, μεταξύ άλλων.
Τα διαβάζουμε σε τυπωμένα φύλλα σομόν χρώματος, στην Δημοτική Πινακοθήκη Αγρινίου, στο πλαίσιο της έκθεσης «''Σήκω Ψυχή μου!...'' Εικόνες και μουσικές των προσφύγων του ’22» που διοργανώνει σε συνεργασία με το Δήμο Αγρινίου, το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων.
Λήψη από την έκθεση «''Σήκω Ψυχή μου!...'' Εικόνες και μουσικές των προσφύγων του ’22» στη Δημοτική Πινακοθήκη Αγρινίου. Πηγή φωτ.: Δημοτική Πινακοθήκη Αγρινίου
Πρόκειται για περιοδεύουσα έκθεση με κύριο διοργανωτή το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, στον εκθεσιακό χώρο του οποίου εγκαινιάστηκε (2022) εξαρχής, στην Αθήνα, στο πλαίσιο εκδηλώσεων μνήμης για τα 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή. Κατόπιν των εγκαινίων, η έκθεση «ταξιδεύει» ανά περιοχή ενσωματώνοντας στοιχεία του τόπου όπου κατά περιόδους παρουσιάζεται. Κάθε φορά σε συνεργασία με τοπικό φορέα.
Γι’ αυτό και στην έκθεση στη Δημοτική Πινακοθήκη Αγρινίου, υπάρχει ένας επιπλέον χάρτης στον οποίο καταγράφονται τα ποσοστά των προσφύγων ανά νομό της ελληνικής επικράτειας, με τη σημείωση ότι στο Αγρίνιο το 1928, το 18% του πληθυσμού ήταν πρόσφυγες.
Ο εν λόγω χάρτης πλαισιώνεται από φωτογραφικό υλικό για τον τόπο: «Μικρασιάτες εορτάζουν την Καθαρά Δευτέρα στην Αγία Παρασκευή Αγρινίου, το 1952», «Αναμνηστική φωτογραφία προσφύγων στο Αγρίνιο», «Γλέντι προσφύγων από τη Μικρά Ασία στο Αγρίνιο τη δεκαετία του 1930».
Γλέντι προσφύγων από τη Μικρά Ασία στο Αγρίνιο, τη δεκαετία του 1930. Σύλλογος Μικρασιατών Προσφύγων Αιτωλ/νίας. Παρουσιάζεται στην έκθεση «''Σήκω Ψυχή μου!...'' Εικόνες και μουσικές των προσφύγων του ’22» στη Δημοτική Πινακοθήκη Αγρινίου. Φωτ.: Νεκταρία Μαραγιάννη
Πλαισιώνεται επίσης από άλλα αρχειακά τεκμήρια, όπως έγγραφα από τη 10ετία του 1920 που περιγράφουν την αγωνία των ανθρώπων για την εγκατάστασή τους στην περιοχή του Αγρινίου.
Προθήκη με έγγραφα, από την έκθεση «''Σήκω Ψυχή μου!...'' Εικόνες και μουσικές των προσφύγων του ’22» στη Δημοτική Πινακοθήκη Αγρινίου. Πηγή φωτ.: Δημοτική Πινακοθήκη Αγρινίου
Κι αν η ευρύτερη θεματικής της έκθεσης είναι η δημιουργία –στην προκειμένη η μουσική και το τραγούδι– ως αποτέλεσμα μετουσίωσης και εξιστόρησης δεινών και καταστροφής, ο αμφιβληστροειδής μας πέφτει επίσης σε μία γλάστρα με βασιλικό, σε κεριά εις μνήμην εκείνων που έφυγαν ή αναζητούνταν, σε αποσπάσματα από ντοκιμαντέρ, εκπομπές και κινηματογραφικές ταινίες.
Kαθώς και σε ένα ραδιόφωνο όπου ακούγονται οι «Αναζητήσεις» του Ερυθρού Σταυρού· «όπως ίσως να θυμούνται οι μεγαλύτεροι, μετά το δελτίο ειδήσεων το μεσημέρι, στο ραδιόφωνο, ακούγονταν τα ονόματα συγγενών που αναζητούνταν, ακόμη και δεκαετίες μετά την μικρασιατική καταστροφή», μας επισημαίνει κατά την περιήγησή μας στην έκθεση ο ζωγράφος και καλλιτεχνικός διευθυντής της Πινακοθήκης Αγρινίου, Χρήστος Γαρουφαλής.
Λήψη από την έκθεση «''Σήκω Ψυχή μου!...'' Εικόνες και μουσικές των προσφύγων του ’22» στη Δημοτική Πινακοθήκη Αγρινίου. Πηγή φωτ.: Δημοτική Πινακοθήκη Αγρινίου
Η καλλιτεχνική δημιουργία υπάρχει και απτή στην έκθεση μέσα από μουσικά όργανα σε προθήκες, με μια εγκατάσταση ενός τραπεζιού με δύο μουσικά όργανα επάνω σε αυτό, με ένα γραμμόφωνο. Στις εκτυπώσεις διαβάζουμε στίχους από τραγούδια όπως «Εγώ είμαι πρόσφυγα παιδί», «Ο ξεριζωμός», ρεμπέτικα και άλλα τραγούδια για τον ξεριζωμό και την προσφυγιά μπορούμε να ακούσουμε μέσω τάμπλετ.
Και να αντιληφθούμε, συνολικά, πώς η φράση «σήκω ψυχή μου» ήταν και η μόνη διέξοδος όσων επιβίωσαν από τη Μικρά Ασία, ακριβώς για να μην παραιτηθούν από την ευκαιρία που είχαν να ζήσουν και να δημιουργήσουν.
Λήψη από την έκθεση «''Σήκω Ψυχή μου!...'' Εικόνες και μουσικές των προσφύγων του ’22» στη Δημοτική Πινακοθήκη Αγρινίου. Πηγή φωτ.: Δημοτική Πινακοθήκη Αγρινίου
Η διάρθρωση της έκθεσης
Σε τέσσερεις ενότητες διαρθρώνεται η έκθεση, η οποία, πέρα από τον επετειακό χαρακτήρα της Μικρασιατικής Kαταστροφής, περιλαμβάνεται στον καλλιτεχνικό προγραμματισμό της Δημοτικής Πινακοθήκης Αγρινίου για τα δέκα έτη λειτουργίας της.
Η πρώτη ενότητα αναφέρεται στο «πριν…» της καταστροφής και εστιάζει στις επτά πατρίδες (Πόντος, Καππαδοκία, Ιωνία, Σμύρνη, Κωνσταντινούπολη, Προποντίδα, Ανατολική & Βόρεια Θράκη) από όπου στη συνέχει προήλθαν οι πρόσφυγες, με εκτιθέμενο υλικό από το αρχείο των Δόμνας Σαμίου, Σίμωνα Καρρά και Μέλπως Μερλιέ.
Χάρτης με τις επτά πατρίδες. Λήψη από την έκθεση «''Σήκω Ψυχή μου!...'' Εικόνες και μουσικές των προσφύγων του ’22» στη Δημοτική Πινακοθήκη Αγρινίου. Πηγή φωτ.: Δημοτική Πινακοθήκη Αγρινίου
Η δεύτερη ενότητα αναφέρεται στην καταστροφή και περιλαμβάνει εικόνες από αυτήν, την προσφυγιά και την έλευση των ξεριζωμένων στη νέα πατρίδα.
Η τρίτη ενότητα τιτλοφορείται «Η γιορτή» και εστιάζει στο κατόρθωμα των ξεριζωμένων να πατήσουν ξανά στα πόδια τους σε σύντομο χρονικό διάστημα, αφήνοντας πίσω τους τη μεγαλύτερη τραγωδία που γνώρισε ο ελληνισμός στην Ιστορία. Αλλά και στο ότι κατάφεραν να μπολιάσουν τις νέες πατρίδες με πολιτισμό, γεύσεις, μουσικές, νέες παραδόσεις κι έθιμα.
Λήψη από την έκθεση «''Σήκω Ψυχή μου!...'' Εικόνες και μουσικές των προσφύγων του ’22» στη Δημοτική Πινακοθήκη Αγρινίου. Πηγή φωτ.: Δημοτική Πινακοθήκη Αγρινίου
Η τέταρτη και τελευταία ενότητα αναφέρεται στο ρεμπέτικο και τους σπουδαίους ερμηνευτές του όπως Παπαϊωάννου και Ρόζα Εσκενάζυ, και στην αναβίωση του ενδιαφέροντος γι’ αυτή τη μουσική κατά τις δεκαετίες του ’60 και του ’70.
Τότε, συμπληρώνονταν 50 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή, τα οποία τότε χρόνια συμπίπτουν με τη δικτατορία στην Ελλάδα. Έτσι, τα τραγούδια που γράφουν οι Καλδάρας, Σαββόπουλος (ζεϊμπέκικο), Μούτσης (Άγιος Φεβρουάριος), Ξαρχάκος –ανάμεσα σε άλλους– μιλούν μεν για την προσφυγιά και το τραύμα, από τους στίχους τους δε, ανιχνεύονται μηνύματα για τη ζωή των Ελλήνων την περίοδο της δικτατορίας.
Όπως το «Ζεϊμπέκικο» του Σαββόπουλου ερμηνευμένο από τη Σωτηρία Μπέλλου, αποτελούμενο από τον εμβληματικό στίχο «Σήκω ψυχή μου…» τον οποίο και δανείστηκε ο τίτλος της μεγάλης έκθεσης του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων.
Η έκθεση στη Δημοτική Πινακοθήκη Αγρινίου (Δημ. Βότση 2, 2641360419) περιλαμβάνει υλικό από πολλούς φορείς (εντός και εκτός Ελλάδος) αλλά και ιδιωτικές συλλογές. Διαρκεί έως τις 31 Μαΐου 2021.
