Πριν από λίγες ημέρες η ειρωνεία της Ιστορίας, όπως θα έλεγε ο Μάνος Στεφανίδης, έφερε με το φως της επιστημονικής έρευνας, το προσευχητάρι του Τόμας Κρόμγουελ, του παντοδύναμου συμβούλου που έφτασε να γίνει λόρδος-καγκελάριος στον Ερρίκο τον Η'.
Το «Βιβλίο των Ωρών» βρισκόταν καιρό στη βιβλιοθήκη του Κέιμπριτζ, χωρίς ποτέ να γίνει γνωστή η προέλευσή του. Όλα αυτά μέχρι σήμερα καθώς το πορτρέτο του Κρόμγουελ, φιλοτεχνημένο από τον Χανς Χολμπάιν τον Νεότερο, έδειξε ότι η σπάνια έκδοση ανήκε στον Άγγλο πολιτικό, κάνοντας τους ειδικούς να τρίβουν τα χέρια τους: η αναγνώρισή του στον καμβά, το καθιστά το μοναδικό αντικείμενο που έχει απομείνει από οποιοδήποτε σωζόμενο πορτρέτο του 16ου αιώνα.
Το Βιβλίο των Ωρών είναι εικονογραφημένη έκδοση χριστιανικών προσευχών που προορίζεται για κατ' ιδίαν άσκηση των θρησκευτικών καθηκόντων του πιστού. Υπήρξε ιδιαίτερα διαδεδομένο καλλιτεχνικό μέσο στη Βόρεια Ευρώπη από το μεσαίωνα και μετά, ακόμη και πηγή έμπνευσης για να θυμηθούμε το ποιητικό έργο του Ρίλκε.
Από το «Βιβλίο των Ωρών». Πηγή φωτ.: Twitter / Jonathan Rawles
Είναι παράδοξο πώς το βιβλίο του Κρόμγουελ παρέμεινε ως τις μέρες μας μυστήριο, διότι το φημισμένο πορτρέτο στη Συλλογή Φρικ της Νέας Υόρκης, είναι γνωστό στους μελετητές και το ευρύ κοινό. Αυτό δεν οφείλεται μόνο στο ιστορικό πρόσωπο που απεικονίζει, αλλά και στον δημιουργό του. Ο Γερμανός ζωγράφος της Αυλής ήταν αυτός που ουσιαστικά εισήγαγε την αναγεννησιακή τέχνη στην Αγγλία την εποχή της Δυναστείας των Τυδώρ.
Γιαν βαν Άικ, «Γέννηση του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή» και «Η εν Ιορδάνη Βάπτιση» από το Βιβλίο των Ωρών Τορίνου-Μιλάνου, περ.1422-24, Τορίνο, Δημοτικό Μουσείο Αρχαίας Τέχνης
Όπως φαίνεται, ούτε ο Χόλμπαϊν, με τον οποίο ο Κρόμγουελ είχε καλές σχέσεις, κατάφερε να τον απεικονίσει ωραίο ή συμπαθή. Δεν είναι θέμα γούστου ή οπτικής γωνίας, όπως για παράδειγμα στους «Πρέσβεις» του 1533, την πιο γνωστή από τις προσωπογραφίες του. Ο Κρόμγουελ αποδίδεται με λεπτά, σφιγμένα χείλη, συμπαγής και αδιαπέραστος, να κρατάει στο στολισμένο με δαχτυλίδι χέρι του ένα κομμάτι χαρτί σαν να 'ταν «το μαχαίρι του σφαγέα».
Το βλέμμα του επισκοπεί αυστηρά κάτι μακρινό, αθέατο σε μας, έναν κόσμο που έρχεται και που ο ίδιος θα αποτελέσει τον προάγγελό του. Σε σημείωσή του, ο ίδιος ο ζωγράφος το αποκαλεί «κίτρινο βλέμμα».
Το πορτρέτο σφραγίζει τον διορισμό του Κρόμγουελ με τον βασιλικό τίτλο (Master of the Jewel House) και απλώνει τα σύμβολα της εξουσίας στο τραπέζι: ένα νομικό έγγραφο, μία πέννα, ψαλίδι και το Βιβλίο των Ωρών, τυπωμένο το 1527. Το τελευταίο θα περίμενε κανείς να βρει στο άλλο, φημισμένο πορτρέτο του Χόλμπαϊν για τον Τόμας Μουρ (κι αυτό στη συλλογή Φρικ), που επίσης υπηρέτησε ως επικεφαλής υπουργός του Βασιλιά Ερρίκου.
Πορτρέτο του Τόμας Κρόμγουελ. Πηγή φωτ.: Twitter / Katie Marshall
Όσοι γνωρίζουν έστω και αμυδρά τη φονική πορεία του βασιλιά, μπορούν να δουν τα δύο πρόσωπα και τον κόσμο που εκπροσωπούν: ο Κρόμγουελ είναι ο πανούργος αρχιτέκτονας της κατάλυσης των μοναστηριών και των αβαείων, ένας αδίστακτος λακές της εξουσίας που εξύφανε παρασκηνιακά την πτώση και την εκτέλεση του Μουρ.
Ο Κρόμγουελ κατανοεί το εγχείρημα του Τιντέιλ να μεταφράσει και να εκδώσει τη Βίβλο στα αγγλικά, ώστε ο λαός να κατανοεί τη γλώσσα των Ευαγγελίων, ενώ ο Μουρ καταγγέλλει τον λόγιο μεταφραστή ως αιρετικό και τον στέλνει στην πυρά. Θα είχε ενδιαφέρον να δούμε αν στο περιθώριο του Βιβλίου των Ωρών υπάρχουν σημειώσεις του Κρόμγουελ.
Φαντάζομαι ότι γι’ αυτές τις απολύτως προσωπικού χαρακτήρα επισημάνσεις η ιστορική μυθιστοριογράφος Χίλαρι Μαντέλ θα αφιέρωνε λαμπρές σελίδες. Στα βιβλία της, η Αγγλία που οραματίζεται ο Κρόμγουελ, δεν χωρά τα τρίχινα χιτώνια του καθολικού Τόμας Μουρ, τα φραγγέλια με τα οποία αυτομαστιγώνεται, καταδιωκόμενος αδιάκοπα από τον φόβο της αμαρτίας.
Πορτρέτο του Τόμας Μουρ. Πηγή φωτ.: Twitter / Art Mentors
Στον Χόλμπαιν δεν οφείλουμε μόνο το προσευχητάρι, αλλά μια δεξαμενή ανεκτίμητων οπτικών ιστορικών ντοκουμέντων της Αγγλίας του 16ου αιώνα. Σχεδίαζε στολές για το βασιλιά, καθώς και για τα άλογά του, κοσμήματα, από πόρπες μέχρι κουμπιά, λαβές για ξίφη και στιλέτα, πολύτιμα διακοσμητικά αντικείμενα για το τραπέζι, τζάκια κ.ο.κ. Και χάρη στα γυναικεία πορτρέτα που φιλοτεχνούσε, ο βασιλιάς του άλλαζε με ευκολία συζύγους.
"Young woman in Orison reading a Book of Hours" by Ambrosius Benson.@albertopetro2 @ZanelliNadia @BaroneZaza70@karmendida @ampomata @neblaruz @BrindusaB1@DavLucia @LunaLeso @augustin_gut @smarucci461 @AlessandraCicc6 @valerioLivia @yianniseinstein @svetlana_soroka #art pic.twitter.com/I3aBN00lQZ
— Manuela Dora (@ManuelaDora) June 5, 2023
Ο Ερρίκος, ο οποίος είχε βρει αρκετά ελκυστική βλέποντας το ολόσωμο πορτρέτο της, αποφάσισε να παντρευτεί την Αν ντε Κλεβ για να την χωρίσει λίγους μήνες αργότερα, διαπιστώνοντας πως τελικά η εικόνα δεν είχε καμιά απολύτως σχέση με την πραγματικότητα.
Και όμως, γι’ αυτόν τον ατυχή γάμο, τελικά δεν αποκεφαλίστηκε ο ζωγράφος που ήταν υπεύθυνος για τη λάθος εντύπωση που δόθηκε, αλλά ο Τόμας Κρόμγουελ, ο άνθρωπος που είχε την ευθύνη για το συνοικέσιο και, τραγική ειρωνεία, είχε συστήσει τον Χολμπάιν στον βασιλιά.
