Ένα από τα ζητήματα που τίθενται για την τέχνη είναι εάν οι καλλιτέχνες εξακολουθούν να υπηρετούν άμεμπτοι την τέχνη τους δίχως κατεύθυνση από την εκάστοτε εξουσία, ειδεμή από δικτατορικά καθεστώτα. Εάν δηλαδή θα ξεπουλήσουν τα ιδανικά τους, πιθανώς για να εξακολουθούν να ζουν μέσα από την τέχνη τους προσπαθώντας να την εξελίξουν ή για να νιώσουν μια κάποια προστασία, μεταξύ άλλων. Ωστόσο, θα υπάρχει υγιής συνέχεια και επιβίωση όταν η τέχνη τους είναι κατευθυνόμενη, συχνά προπαγανδιστική, δίχως την ελευθερία του δημιουργού; Και οι καλλιτέχνες αυτοί, θα νιώσουν ενοχές για αυτή τους την πράξη, η οποία θα μπορούσε να ιδωθεί ως προδοσία απέναντι στην τέχνη τους;
Η Γερμανίδα ηθοποιός, σκηνοθέτης και φωτογράφος Λένι Ρίφενσταλ (1902-2003) έγινε διάσημη χάρη στις ταινίες προπαγάνδας που δημιούργησε για λογαριασμό της ναζιστικής Γερμανίας αν και η ίδια δεν ήταν μέλος του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος. Σε ταινίες της χρησιμοποίησε νέες τεχνικές όπως την υιοθέτηση της κίνησης της κάμερας πάνω σε ράγες για την ταινία «Olympia». Η καριέρα της έλαβε πρακτικά τέλος μετά το πέρας του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και η ίδια δεν δήλωσε ότι ένιωσε ενοχές για τη συσχέτισή της με το ναζιστικό καθεστώς.
Η Λένι Ρίφενσταλ, 01/05/1945. Φωτ.: ΑP/Jim Pringle
Τουναντίον, ο ηθοποιός Χέντρικ Χέφγκεν μιλάει για ένα επαναστατικό θέατρο αλλά καταλήγει «μαϊμού της εξουσίας» και «παλιάτσος που διασκεδάζει δολοφόνους» του Γ' Ράιχ, νιώθει ενοχές, το όνειρό του γίνεται εφιάλτης και ψελλίζει «είμαι απλά ένας ηθοποιός και τίποτα άλλο». Ο Χέντρικ Χέφγκεν είναι το κεντρικό πρόσωπο του αντιφασιστικού μυθιστορήματος «Μεφίστο» (1936) του Γερμανού συγγραφέα Κλάους Μανν (1906-1949), από το οποίο μυθιστόρημα είναι εμπνευσμένος ο ομώνυμος μονόλογος που παρουσιάζεται για δεύτερη χρονιά στο Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης, σε επεξεργασία κειμένου, σκηνοθεσία και ερμηνεία Νικόλα Βαγιονάκη.
«Το θέατρο είναι πολιτική πράξη» μας λέει ο Βαγιονάκης ως Χέφγκεν σε μία θεατρική σκηνή που έχει ως φόντο βελούδινες κόκκινες κουρτίνες, ο ίδιος φορά αντίστοιχο σακάκι και τα χείλη του είναι επίσης κόκκινα. Ερμηνεύουμε το κόκκινο φόντο ως την αιμορραγία της ψυχής κατά το ξεπούλημα των αξιών, το μακιγιάζ του ως την υιοθέτηση ενός άλλου προσώπου προκειμένου να γίνει αποδεκτός από τους ανθρώπους του Γ' Ράιχ.
Στιγμιότυπο από τον μονόλογο «Μεφίστο». Φωτ.: Θανάσης Καρατζάς
Διηγείται την ιστορία του από το ξεκίνημά του στο Θέατρο Τέχνης του Αμβούργου το 1926 μέχρι το 1936 που αναδείχθηκε λαμπρό αστέρι του νέου Ράιχ· όταν οι ναζί κατέλαβαν την εξουσία στη Γερμανία, εκείνος απαρνήθηκε το παρελθόν του και εγκατέλειψε σύζυγο και ερωμένη για να συνεχίσει να παίζει στο θέατρο. Ο πτέραρχος πρωθυπουργός και ο υπουργός Προπαγάνδας τον πρόσεξαν σε παράσταση που έπαιζε, και ο Χέφγκεν έγινε διευθυντής του Κρατικού Θεάτρου.
Πριν και μετά την ανάδυση των ηθικών συνεπειών της προδοσίας, ο Χέφγκεν σχολιάζει τον καθωσπρεπισμό –«οι Βερολινέζοι σταρ πίνουν από κολονάτα ποτήρια και δήθεν μιλούν για τέχνη […] Αλλάζουν κουβέντα μιλώντας δήθεν για Τολστόι και Ίψεν»– αναφέρεται στην εποχή του –«η εποχή μυρίζει, στεναχωριέμαι για τους νέους ανθρώπους»– και ψάχνει να βρει την ταυτότητά του.
Η προδοσία των αξιών του είναι μία σύναψη συμφωνίας με τον διάβολο, και ο Κλάους Μανν αναφέρει στην αυτοβιογραφία του ότι ο Χέφγκεν είναι το σύμβολο «ενός εξ ολοκλήρου αναληθούς, ανήθικου καθεστώτος», με την ιστορία του να παραλληλίζεται με εκείνη της ανθρωπότητας: από το μεγαλείο της ανθρώπινης ύπαρξης μέχρι την απόλυτη χυδαιότητα και τη φρικαλέα κτηνωδία.
Το «Μεφίστο» είναι ένα παράδειγμα ότι ακόμη και οι διακατέχοντες από ηθικούς κώδικες και πράττοντες σύμφωνα με αυτούς, ενδέχεται βάσει των συνθηκών της ζωής τους να τους προδώσουν, και να καταλήξουν συνοδοιπόροι όσων απεχθάνονταν. Με το ερώτημα να τίθεται κάθε φορά εάν με τις πράξεις τους θα νιώσουν απέχθεια για τον ίδιο τους τον εαυτό ή θα ακολουθούν πιστά το κύμα φθοράς που ενδεχομένως τους κρατά στην επιφάνεια αντί στην αφάνεια.
Στιγμιότυπο από τον μονόλογο «Μεφίστο». Φωτ.: Θανάσης Καρατζάς
Όσο για το μυθιστόρημα, εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1936 στο Άμστερνταμ, από τον οίκο «Querido», που εξέδιδε βιβλία εξόριστων γερμανόφωνων συγγραφέων, όπως των Άλφρεντ Ντέμπλιν, Χάνιριχ Μαν, Γιόσεφ Ροτ και της Άννα Ζέγκερς. Μετά την πρώτη του έκδοση, δημοσιεύτηκε σε 19 χώρες. Το 1966, η κυκλοφορία του στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας απαγορεύτηκε με δικαστική απόφαση. Και το 1981, παρά την απαγόρευση, κυκλοφόρησε μια νέα έκδοσή του.
Αναφορικά με το αν ο Χέντρικ Χέφγκεν ήταν υπαρκτό πρόσωπο, είναι γνωστό ότι συγγενής του συγγραφέα είχε μια αμφιλεγόμενη σχέση με τους ναζί και κατέληξε γενικός διευθυντής των θεάτρων του Βερολίνου.
Πίσω στο θεατρικό μονόλογο, το κείμενο και τη μετάφραση υπογράφει η Ειρήνη Δερμιτζάκη, το σκηνικό-κοστούμι επιμελήθηκε η Εύα Νάθενα, τις χορογραφίες ο Νικόλας Βαγιονάκης ο οποίος επίσης σχεδίασε τους φωτισμούς με τον Παναγιώτη Μπούκα. Τη μουσική επιμελήθηκε ο Βασίλης Χριστακέας, τους στίχους του τραγουδιού «καλωσορίσατε» έγραψε ο Γιάννης Κότσιρας.
«Μεφίστο» – Κλάους Μανν, Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης (Πειραιώς 206, Ταύρος Αττικής, 210 341 8550). Κάθε Παρασκευή και Σάββατο στις 21:30, για περιορισμένο αριθμό παραστάσεων.
Κεντρική φωτογραφία: Στιγμιότυπο από τον μονόλογο «Μεφίστο». Φωτ.: Θανάσης Καρατζάς
