Ήταν τον Απρίλιο του 1933, όταν το φονικό χτύπημα του Εγκέλαδου στην Κω άφησε πίσω του δεκάδες νεκρούς και εκτεταμένες ζημιές σε κτίρια και σημαντικά μνημεία, όπως η συναγωγή που είχε χτίσει το 1747 ο Ελιέζερ Ταρσία (Eliezer Tarcia) για να εξυπηρετεί τις θρησκευτικές ανάγκες των εβραϊκών οικογενειών που ζούσαν στο νησί.
Εκείνη η συναγωγή καταστράφηκε, ωστόσο δυο χρόνια μετά τον σεισμό, το 1935, μια άλλη συναγωγή χτίστηκε περίπου στο ίδιο σημείο, στο κέντρο της πόλης και σε κοντινή απόσταση από το λιμάνι, και άρχισε να υποδέχεται τα μέλη της εβραϊκής κοινότητας, η οποία ωστόσο αφανίστηκε κάποια χρόνια αργότερα, στο Ολοκαύτωμα.
Τα χρόνια πέρασαν και η συναγωγή της Κω έμεινε όρθια για να θυμίζει μέχρι τις μέρες μας την ύπαρξη εκείνης της κοινότητας, που ζούσε αρμονικά πλάι στους υπόλοιπους κατοίκους, ασχολούμενη κυρίως με το εμπόριο και μένοντας πιστή στα έθιμα και τις παραδόσεις της.
Ο φθοροποιός χρόνος δεν κατάφερε να την παραδώσει στη λήθη και έτσι σήμερα, ύστερα από εργασίες ανακαίνισης που έγιναν υπό τα σχέδια και τις οδηγίες του αρχιτέκτονα Ηλία Μεσσίνα, είναι έτοιμη ν' αρχίσει να υποδέχεται σε λίγο καιρό επισκέπτες από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Τα εγκαίνια της ανακαινισμένης συναγωγής έχουν προγραμματιστεί για τις 23-24 Ιουλίου.
Την Κυριακή 23 Ιουλίου θα γίνει παρουσίαση του βιβλίου «Καάλ Σαλώμ: Η Συναγωγή της Κω» του Ηλία Μεσσίνα (εκδ. Ιπποκράτης, 2023) και το βιβλίο «Το Συναγώι» του ιδίου (εκδ. Ινφογνώμων, 2023), στο οποίο ένα κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στην εισαγωγή της Κω. Τη Δευτέρα 24 Ιουλίου προγραμματίζεται η τοποθέτηση των μεζουζότ στην είσοδο της συναγωγής.
Η εβραϊκή κοινότητα στην Κω είχε παρουσία από τον 2ο αι. π.Χ. με αδιάλειπτη παρουσία στο νησί ώς την άφιξη των Ναϊτών Ιπποτών που εκτόπισαν τα μέλη της τον 14ο αι. μ.Χ. Η εβραϊκή παρουσία στο νησί επέστρεψε μετά την οθωμανική κατάκτηση τον 16ο αι. μ.Χ. και διακόπηκε βίαια και ολοκληρωτικά με το Ολοκαύτωμα.
Την ταραγμένη εκείνη περίοδο, που η λαίλαπα του πολέμου σάρωνε τα πάντα, σε άλλα σημεία της Ελλάδας οι συναγωγές χρησιμοποιήθηκαν για αποθήκες ή στάβλους, ενώ άλλες κατεδαφίστηκαν ή ανατινάχτηκαν από τον γερμανικό στρατό, όπως η Μπετ Σαούλ στη Θεσσαλονίκη (το 1943). Στην Κω, ωστόσο, η συναγωγή κατάφερε να επιβιώσει και να φτάσει στη δεκαετία του '80, οπότε και ενδιαφέρθηκε για την απόκτησή της ο Δήμος.
«Το '80 έπρεπε να αποφασιστεί η χρήση του κτιρίου. Ήταν μια εποχή που γκρεμίζονταν ιστορικά κτίρια σε όλη την Ελλάδα- τότε ήταν που γκρεμίστηκε η περίφημη βίλα Μενασέ στην Κω. Ήταν η εποχή της ανοικοδόμησης, κατά την οποία χάθηκαν πολλά ιστορικά κτίσματα, όμως για τη συγκεκριμένη συναγωγή ενδιαφέρθηκε ο Δήμος και είχε γίνει και μια γνωμοδότηση πολύ θετική, που έλεγε πως πρόκειται για ένα ιστορικό κτίριο, που όμοιό του δεν υπάρχει στο νησί και καλό θα ήταν να διατηρηθεί», εξηγεί ο αρχιτέκτονας Ηλίας Μεσσίνας, ο οποίος έχει μελετήσει εδώ και 30 χρόνια συστηματικά πλήθος συναγωγών στην Ελλάδα, συμβάλλοντας αποφασιστικά στις έως τώρα προσπάθειες ανάδειξης, προστασίας και συντήρησης αυτών.
Ήταν, μάλιστα, τέτοια η επιθυμία της δημοτικής Αρχής να αποκτήσει το κτίριο, που αποτυπώνεται γλαφυρά σε μια ιστορία που αφηγείται ο γνωστός αρχιτέκτονας.
«Έχω ακούσει μια μαρτυρία- χωρίς ωστόσο να έχω εντοπίσει κάποια γραπτή πηγή- ότι ο Δήμος ενδιαφέρθηκε τόσο πολύ ν' αγοράσει το κτίριο γιατί υπήρχε ο φόβος πως θα καταλήξει να γίνει εστιατόριο ή καφέ, που συμφωνήθηκε με τους υπαλλήλους να πληρωθούν αργότερα ώστε με τα χρήματα που υπάρχουν στο ταμείο να αγοραστεί η συναγωγή», εξιστορεί.
Το ιστορικό κτίριο πέρασε τελικά στον Δήμο και μέχρι πρότινος λειτουργούσε ως πνευματικό κέντρο, ενώ παραδόθηκε σε πολύ καλή κατάσταση αφού η Αστική Εταιρεία Ιπποκράτης, που το είχε στην ευθύνη της, είχε φροντίσει γα τη συντήρησή του και -όπως αναφέρει ο κ. Μεσσίνας- είχαν γίνει και κάποιες επισκευές πριν από 2-3 χρόνια.
Τα τελευταία χρόνια οι αφίξεις στην Κω από το Ισραήλ έχουν αυξηθεί, ιδιαίτερα την περίοδο του καλοκαιριού, με τους τουρίστες να «διψούν» να μάθουν περισσότερα για την εβραϊκή παρουσία στο νησί.
«Επισκέπτονται πλέον την Κω περισσότεροι Ισραηλινοί τουρίστες, οι οποίοι ζητούν να έχουν έναν χώρο, όπου μπορούν να προσευχηθούν ή να κάνουν κάποιες θρησκευτικές τελετές», λέει ο κ. Μεσσίνας εξηγώντας πως στο πλαίσιο αυτό υπεγράφη μνημόνιο μεταξύ του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου Ελλάδος και του Δήμου για την αποκατάσταση του εσωτερικού του χώρου με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορεί να λειτουργεί ως συναγωγή.
Τον χειμώνα δε, όταν μειώνεται ο αριθμός των επισκεπτών από το εξωτερικό, θα μπορεί να συνεχίζει η λειτουργία του χώρου και ως πολιτιστικό κέντρο. Στο Ισραήλ, άλλωστε, όπως επισημαίνει ο κ. Μεσσίνας, είναι πολύ διαδεδομένη μια τέτοια πρακτική αφού μέσα στον χώρο μπορεί να γίνει μια διάλεξη ή άλλη συμβατή δραστηριότητα.
«Η μικτή χρήση για μια συναγωγή δεν είναι κάτι νέο. Ιστορικά οι συναγωγές, τόσο στην Ελλάδα όσο και στη Γη του Ισραήλ, ήταν κοινοτικά κτίρια, που εξυπηρετούσαν τις κοινότητες με πολλές χρήσεις. Αφενός μεν για προσευχή, αφετέρου δε ως γραφείο, ταμείο, σχολείο, χώρο συνάθροισης, ακόμα και χώρο φιλοξενίας ταξιδιωτών», αναφέρει ο κ. Μεσσίνας.
Η ανακαίνιση και οι (αρχιτεκτονικές) προκλήσεις
Η συναγωγή χτίστηκε το 1935 στην αυλή του χώρου όπου είχε ανεγερθεί η προηγούμενη που καταστράφηκε από τον σεισμό. Ήταν η εποχή της ιταλικής αποικιοκρατίας στο νησί γι' αυτό και ακολουθήθηκε ένα στυλ που ήταν πολύ διαδεδομένο στις αποικίες των Ιταλών. «Ήταν ένα στυλ που έχει έναν τόνο φασισμού, εκλεκτικισμού, που έρχεται από την Ιταλία. Αλλά αυτό που έκαναν οι Ιταλοί αρχιτέκτονες που δούλευαν στα νησιά τότε, ήταν πως διάνθιζαν αυτό το στυλ με το ντόπιο. Έτσι προέκυπτε ένα ενδιαφέρον εκλεκτικιστικό στυλ που δεν υπάρχει πουθενά αλλού.
Φανταστείτε το οθωμανικό στυλ να συναντά τη βενετσιάνικη αρχιτεκτονική, την αναγεννησιακή», εξηγεί ο κ. Μεσσίνας, μνημονεύοντας τους δύο Ιταλούς αρχιτέκτονες Αρμάντι Μπερναμπίτι και Ροντόλφο Πετράτσιο, οι οποίοι σχεδίασαν και πολλά άλλα κτίρια στην Κω, τη Ρόδο και στα Δωδεκάνησα γενικότερα. Η κάτοψη δε, τής συναγωγής στην Κω, όπως και σε άλλες συναγωγές στην Ελλάδα, είναι εμπνευσμένη από τον Ναό στην Ιερουσαλήμ.
«Όπως ήταν σχεδιασμένος ο Ναός, έτσι και η Καάλ Σαλώμ στην Κω, είναι φαρδιά εμπρός και στενότερη στο πίσω μέρος, όπως το λιοντάρι», εξηγεί ο κ. Μεσσίνας.
Ο πολύπειρος αρχιτέκτονας εξηγεί τις εργασίες ανακαίνισης που έγιναν αλλά και τις προκλήσεις με τις οποίες βρέθηκε αντιμέτωπος αφού αφενός μεν πρόκειται για ένα πολύ ιδιαίτερο κτίριο, αφετέρου δε, δεν υπήρχαν στοιχεία ή κάποια φωτογραφία που θα μπορούσαν να λειτουργήσουν βοηθητικά στον σχεδιασμό του εσωτερικού. Η έρευνα που έκανε, ωστόσο, ο φημισμένος αρχιτέκτονας με τη μεγάλη εμπειρία από την επί μακρόν ενασχόληση με τις συναγωγές ανά την Ελλάδα έφερε αποτελέσματα και έτσι η ανακαίνιση της συναγωγής πήρε σιγά σιγά τον δρόμο της.
«Η έρευνα», διευκρινίζει ο ίδιος, «λειτούργησε σε δύο άξονες: ο ένας άξονας ήταν να αποτυπώσω υφιστάμενα κτίρια που έχουν ιταλική επιρροή -ένα τέτοιο κτίριο είναι π.χ. η συναγωγή της Πάτρας που βρίσκεται στο Μουσείο της Αθήνας και από εκεί πήρα τον σχεδιασμό των καθισμάτων- ενώ αποτύπωσα και μια ιταλική συναγωγή που υπάρχει στα Ιεροσόλυμα, απ' όπου πήρα τις μετρήσεις και το ύφος κάποιων στοιχείων, όπως το Βήμα, και τα έφερα στον σχεδιασμό της Κω.
Ο δεύτερος (άξονας) ήταν να δούμε πού βρίσκονταν τα έπιπλα, δηλαδή το Βήμα και το εϊχάλ - εκεί όπου φυλάσσονται οι Πάπυροι του Νόμου. Έπρεπε να βρούμε κάτι αντίστοιχο για να δούμε πώς ήταν αυτή η συναγωγή στο εσωτερικό της. Μετά από έρευνα έφτασα στο μουσείο ιταλικής εβραϊκής τέχνης στα Ιεροσόλυμα, όπου υπάρχει ένα πολύ μεγάλο φωτογραφικό αρχείο από συναγωγές σε όλη την Ιταλία. Εκεί εντόπισα μια συναγωγή κοντά στη Βενετία που χτίστηκε το 1936, έναν χρόνο μετά της Κω, σε παρόμοιο ύφος Έτσι μπόρεσα, από τη συναγωγή στο Ροβίγκο, ν' αντιμετωπίσω και τον σχεδιασμό της Κω».
Για τον Ηλία Μεσσίνα, ένας αρχιτέκτονας θα πρέπει να είναι πολύ προσεκτικός όταν προσεγγίζει ένα ιστορικό κτίριο σε ό,τι αφορά το πώς θα το αποδώσει στη χρήση και την ιστορία, γι' αυτό και πάντα κάνει έρευνα πριν από τη μελέτη ώστε οποιαδήποτε πρότασή του να έχει ιστορικό υπόβαθρο.
Μέσα από την έρευνα βρήκε, άλλωστε, και τα αρχιτεκτονικά σχέδια του κτιρίου, στο Ιστορικό και Λαογραφικό Αρχείο του Δήμου Κω -το ιταλικό αρχείο, όπως το αποκαλούν οι ντόπιοι- όπου φαίνεται αμυδρά ο σχεδιασμός του εσωτερικού. Συνδυάζοντας αυτά και όλα τα υπόλοιπα στοιχεία που ήρθαν στα χέρια του, διαπίστωσε τελικά πως πρόκειται για ένα μείγμα σεφαραδίτικης και ιταλικής συναγωγής, όπως είναι και η αρχιτεκτονική της.
Οι εργασίες που έπρεπε να γίνουν ήταν τριών ειδών: το εσωτερικό, ο αύλειος χώρος και οι τουαλέτες. Πιστός στην αρχή του αειφορικού σχεδιασμού που εδώ και χρόνια υπηρετεί (και διδάσκει), που έχει να κάνει με την οικολογική δόμηση, την κυκλική οικονομία και τον τρόπο με τον οποίο χτίζεται κάτι χρησιμοποιώντας λιγότερες πρώτες ύλες και ό,τι μπορεί να επαναχρησιμοποιηθεί, ο κ. Μεσσίνας ακολούθησε την πρακτική των ήπιων παρεμβάσεων.
«Ό,τι είναι σε καλή κατάσταση το κρατάμε, ό,τι είναι να αλλαχθεί, αλλάζει», επισημαίνει και φέρνει ως παράδειγμα τη λύση στην οποία κατέληξε αναφορικά με την επίπλωση της συναγωγής.
Καθώς μία από τις (δύο) εταιρείες που βρίσκονται στο Ισραήλ και εξειδικεύονται σε έπιπλα για συναγωγές φτιάχνει τα προϊόντα της στην Ουκρανία και εξετάζοντας και τον παράγοντα του κόστους, αποφασίστηκε η χρήση και προσαρμογή υφιστάμενων επίπλων (σ.σ. από την εταιρεία ΜΑΝΟΣ-ΤΣΙΑΟΥΣΗ στις Σέρρες).
«Πήραμε μια απλή ντουλάπα και την προσαρμόσαμε για το εϊχάλ και ένα γραφείο για το Βήμα. Η μία αξία αυτής της κίνησης έχει να κάνει με την κυκλική οικονομία, δηλαδή επαναχρησιμοποιούμε έπιπλα. Η άλλη ότι με βάση τους θρησκευτικούς κανόνες, η επίπλωση της συναγωγής θεωρείται ιερή. Αν πάρουμε ένα έπιπλο από τη συναγωγή δεν μπορούμε να το "κατεβάσουμε" σε ιερότητα, δηλαδή δεν μπορώ να πάρω ένα έπιπλο όπου διαβάζουν την Τορά μέσα από τη συναγωγή και να το κάνω γραφείο.
Όμως μπορώ να πάρω ένα γραφείο και να το κάνω έπιπλο όπου διαβάζουν την Τορά», αναφέρει χαρακτηριστικά, εξηγώντας επίσης πως μια ντουλάπα που τοποθετήθηκε σε μια κόγχη που προϋπήρχε στη συναγωγή μετατράπηκε σε εϊχάλ, τον χώρο δηλαδή όπου φυλάσσονται οι Κύλινδροι του Νόμου, ο οποίος πήρε το όνομά του από τον ομώνυμο χώρο στο Ναό της Ιερουσαλήμ.
Το εϊχάλ έχει κεντρική θέση στην προσευχή, καθώς αφενός μεν περιέχει τους ιερούς Κυλίνδρους του Νόμου, αφετέρου δε κατευθύνει την προσευχή προς την Ιερουσαλήμ και τα ερείπια του Ναού (σημερινό Δυτικό Τείχος ή Τείχος των Δακρύων), όπως ορίζουν οι θρησκευτικοί νόμοι (αλαχότ) για τη λειτουργία της συναγωγής. Το εϊχάλ έχει τη μορφή εσοχής στον τοίχο, εξού και η τοποθέτησή του στην κόγχη.
«"Ανεβάζοντας" την ιερότητα απλών επίπλων και μετατρέποντάς τα σε ιερά έπιπλα για τη συναγωγή, τους δίνουμε ιερότητα και κατ' επέκτασιν ενδυναμώνουμε την ιερότητα του χώρου της συναγωγής, που κατά τους θρησκευτικούς κανόνες, διατήρησε την ιερότητά του και ας μην λειτουργούσε ως συναγωγή μέχρι σήμερα», μας εξηγεί ο κ. Μεσσίνας.
Η επίπλωση πλέον έχει ολοκληρωθεί, έχουν μπει και κάποια καφασωτά που έλειπαν στις σκάλες, έχουν γίνει τα στασίδια, ενώ οι τελευταίες πινελιές θα μπουν από ζωγράφο που θα ταξιδέψει από τη Θεσσαλονίκη στην Κω ώστε να τονίσει κάποια σημεία του χώρου, με σεβασμό πάντα στον χαρακτήρα του και με βάση την καθοδήγηση του αρχιτέκτονα. Αυτό που πλέον απομένει είναι η τοποθέτηση των μεζουζότ κατά την τελετή των εγκαινίων, τον ερχόμενο Ιούλιο.
