Η ματιά μας πέφτει στο σχέδιο της γλύπτριας Χρύσας (Βαρδέα-Μαυρομιχάλη, Αθήνα 1933-2013) με την οκτώ φορές διαγώνια τοποθέτηση του γράμματος «S». Πρόκειται για την εκδοχή της «Κλυταιμνήστρας», με το γράμμα να αντιπαραβάλλεται με τη μορφοποίηση του κορμιού της Κλυταιμνήστρας κατά τον σπαραγμό της μετά την τύχη της Ιφιγένειας στην Αυλίδα. Ενώ ένα άλλο γλυπτό με το πέταγμα των πουλιών αναφέρεται στην Ιφιγένεια, μας πληροφορεί ο Γιάννης Μπόλης, ιστορικός τέχνης και συνεπιμελητής της έκθεσης «Light Negative Positive – Η Ελληνικότητα της Χρύσας» που φιλοξενείται έως τις 29 Ιανουαρίου 2023 στο MOMus-Μουσείο Άλεξ Μυλωνά, στην Αθήνα.
Αναφορές στο ελληνικό στοιχείο διατρέχουν, μεταξύ άλλων, το σύνολο του έργου της Χρύσας, η δημιουργία της οποίας βρίσκεται στην αιχμή της πρωτοπορίας της αμερικάνικης και της διεθνούς τέχνης τις δεκαετίες του 1950 και του 1960. Κεντρικός άξονας των συνθέσεών της η γραφή, η γλώσσα, η επικοινωνία και τα σύμβολα, και βασικές έννοιες η αρμονία, η συμμετρία, ο ρυθμός και η τάξη, όπως διαπιστώνουμε και στα έργα της έκθεσης· αποτελείται από εμβληματικές συνθέσεις της Χρύσας από τη δεκαετία του 1960. Εκτός από την Κλυταιμνήστρα, περιλαμβάνονται «Οι Πύλες της Times Square», τα «Κυκλαδικά Βιβλία» καθώς και συνθέσεις με «αναλύσεις» γραμμάτων της αλφαβήτου, αποτυπώνοντας μοναδικά τη διαδικασία και την πορεία προς την ολοκλήρωση ενός έργου.
Η γραφή, η γλώσσα και η επικοινωνία την απασχόλησαν ήδη από τα πρώτα της καλλιτεχνικά βήματα, μας λέει ο κ. Μπόλης καθώς παρατηρούμε το έργο «χωρίς τίτλο (Βέλος)» (1958), αποτελούμενο από ένθετα στοιχεία-μικρές, πλαστικές φόρμες σε σχήμα Τ που θυμίζουν πλήκτρα γραφομηχανής, τοποθετημένα σε επίπεδη επιφάνεια σχηματίζοντας ένα βέλος που «κοιτά» προς τα κάτω. Για συνθέσεις σαν αυτή η Χρύσα χρησιμοποιούσε τον όρο «προβολές», προσδιορίζοντάς τες συνάμα και ως μελέτες στατικού φωτός.
Χρύσα, «Χωρίς τίτλο (Βέλος), 1958. Δωρεά της καλλιτέχνιδας © MOMus-Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης-Συλλογές Μακεδονικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης και Κρατικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης
«Μιλάει για ‘’άμορφες φόρμες’’, αφού οι σκιές που ρίχνουν οι μικρές πλαστικές φόρμες στις φέρουσες επιφάνειες δημιουργούν ισχυρή οπτική εντύπωση, ένα ζωτικό παιχνίδι με το φως και το σκοτάδι, το οποίο εντείνεται από το γεγονός ότι τα πιο πολλά έργα είναι βαμμένα με λευκό χρώμα. Οι συνθέσεις μοιάζουν να πάλλονται, να αναπνέουν, να πολλαπλασιάζονται στον χώρο. Τα όρια είναι ασαφή και ρευστά, οι φόρμες χάνουν τα ακριβή περιγράμματα και την υλικότητά τους στα σημεία εκείνα όπου το φως συναντάει τη σκιά – γίνονται άμορφες», αναφέρει ο κ. Μπόλης στο σημείωμά του στον κατάλογο της έκθεσης.
Τα σύμβολα που χρησιμοποιεί στη δουλειά της αφορούν κυρίως την προσπάθειά της να επικοινωνήσει με τον εαυτό της, το κάθε έργο είναι γι’ αυτήν δρόμος στην πραγματικότητα, καθώς μέσα από την τέχνη προσδιορίζει την ταυτότητά της. Ακόμη και αν κάτι προκύπτει τυχαία. Όπως προέκυψε η ιδέα της ενότητας «Κυκλαδικά Βιβλία» – όταν τυχαία έριξε γύψο σε ένα χαρτόκουτο του εμπορίου τα χρόνια 1950-60 που αποτέλεσαν περίοδο έντονου πειραματισμού. Η απλότητα των «Κυκλαδικών Βιβλίων» ανακαλεί μνήμες από τον προϊστορικό πολιτισμό του Αιγαίου και γίνεται προάγγελος του κινήματος του Μινιμαλισμού που εκδηλώθηκε λίγο αργότερα.
Μεταξύ άλλων, την έχουμε συνδέσει με το νέον, το στοιχείο εκείνο που διαμόρφωσε και καθόρισε την πορεία της. Ανακαλούμε από το σύνολο του έργου της τα «κουτιά με νέον»: συνθέσεις με λεπτούς σωλήνες νέον όπου αναλύει το γράμμα Β ή προσεγγίζει με διαφορετικούς τρόπους σύμβολα όπως το &. Το υλικό που χρησιμοποιεί δεν είναι εκείνο που καθορίζει εάν το έργο είναι σύγχρονο ή όχι, αλλά ο τρόπος με τον οποίο το χρησιμοποιεί και κατορθώνει να εκφράσει, μέσω αυτού, την εποχή της και τη σκέψη της, μας επισημαίνει ο κ. Μπόλης.
Άποψη της έκθεσης © Σπύρος Κατοπώδης
Όπως η σύνθεσή της «Οι Πύλες της Times Square», που αποτελεί «γέννημα» της περιόδου που η Χρύσα ζούσε στην Αμερική. Τα υλικά τα οποία συνδύασε για να δημιουργήσει το μνημειώδες έργο της ήταν ανοξείδωτο ατσάλι, πλεξιγκλάς, σπαράγματα-φόρμες από διαφημιστικές πινακίδες δουλεμένες σε χυτό αλουμίνιο και σε νέον, προσχέδια σε χαρτί τυλιγμένα σε ρολά. Αυτά, δομημένα στο σχήμα του γράμματος «Α», ως φόρος τιμής στην Αμερική, στην εκτυφλωτική φωτοχυσία του νυχτερινού τοπίου της Νέας Υόρκης, στον αμερικανικό τρόπο ζωής της διαφήμισης, του άκρατου καταναλωτισμού και της μαζικής επικοινωνίας.
Μπορούμε να θαυμάσουμε το έργο από αντίστοιχη φωτογραφία που παρουσιάζεται στην έκθεση, μαζί με άλλα έργα της Χρύσας όπως τα «Cityscape» ΙΙΙ και V, σχέδια με κινεζική γραφή καθώς και χαρακτηριστικά έργα της προερχόμενα από τις Συλλογές του MOMus-Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, από τις Συλλογές του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ) και τη Συλλογή Έργων Τέχνης της Alpha Bank, από κοινού και προσωπικές φωτογραφίες της Χρύσας από την Ελένη Μυλωνά, δημιουργώντας μια ολοκληρωμένη και τεκμηριωμένη εικόνα για το έργο της.
Σε αυτό διαφαίνεται η διαλεκτική σχέση που αναπτύσσει ανάμεσα στο παρελθόν, στις πολιτισμικές της καταβολές και στην πολυπλοκότητα του υλιστικού, φωτεινού κόσμου της Times Square, της κουλτούρας της μαζικής κατανάλωσης και πληροφόρησης. Προτάσσει τη δική της σημειολογία σ’ ένα έργο το οποίο, παρά τον «τεχνολογικό» του χαρακτήρα, είναι βαθύτατα ποιητικό, παραμένει σύγχρονο με την αλήθεια, την εκφραστική ένταση, τις εικαστικές και τις αισθητικές του αξίες, διατηρεί τη δύναμη των «συμβόλων» του.
Χρύσα, «Chinatown», 1975, λιθογραφία. Δωρεά Δημήτρη Μεϊμάρογλου (2003) © MOMus-Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Συλλογές Μακεδονικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης και Κρατικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης
Κεντρικός πυρήνας της έκθεσης μια ενότητα σχεδίων της Χρύσας, τα οποία το 2017 δώρισαν ο αρχιτέκτονας, ερευνητής και συγγραφέας Αλέξανδρος Τζώνης και η σύντροφός του Liane Lefaivre το 2017, στο Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης και σήμερα ανήκουν στη συλλογή του MOMus.
Μαζί με τον Γιάννη Μπόλη, την έκθεση επιμελείται η Μαρία Τσαντσάνογλου, ιστορικός της τέχνης, διευθύντρια MOMus-Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης-Συλλογή Κωστάκη.
* MOMus-Μουσείο Άλεξ Μυλωνά (Πλ. Αγίων Ασωμάτων 5, Θησείο, Αθήνα)
**Κεντρική φωτογραφία: Άποψη της έκθεσης © Σπύρος Κατοπώδης
