Βοσκοί στη δυτική Θράκη και την Ήπειρο, Σαρακατσαναίοι, Αρβανιτοβλάχισσες, γυναίκες που σκουπίζουν δρόμο της Αθήνας είναι ορισμένα μόνο από όσα είχε απαθανατίσει με μια φωτογραφική μηχανή Kodak η Έλλη Παπαδημητρίου (Σμύρνη, 1900 – Αθήνα, 1993) μεταξύ του 1928 και των αρχών της δεκαετίας του ’50 στην ηπειρωτική και νησιωτική Ελλάδα, όπως παρατηρούμε κατά την περιήγησή μας στην έκθεση «Η αδρή ουσία των πραγμάτων». Αυτή την ουσία επιδίωξε να αναδείξει και η Παπαδημητρίου μέσα από τις φωτογραφίες της, αποτυπωμένες με την εθνολογική της ματιά σε μια Ελλάδα μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, λειτουργώντας ως ανατόμος όσων αντίκριζε παρά ως φυσιολάτρης.
Σαρακατσαναίοι, 1928/31. Φωτ. Έλλη Παπαδημητρίου ©Μουσείο Μπενάκη/ Φωτογραφικά Αρχεία
Η έκθεση συμπίπτει με την εκατονταετηρίδα από τη Μικρασιατική Καταστροφή, όπως σημείωσε κατά τη συνέντευξη Τύπου η επιμελήτρια της έκθεσης, ιστορικός Ιωάννα Πετροπούλου. Όπως συμπλήρωσε, στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου εκτός από το προσφυγικό γεγονός συντελείται και μια «φωτογραφική επανάσταση»: η μετάβαση από το εσώκλειστο περιβάλλον του εργαστηρίου και τις στυλιζαρισμένες πόζες στον υπαίθριο αστικό και αγροτικό χώρο και την απεικόνισή του.
Το αποτέλεσμα της μετάβασης παρατηρούμε στις φωτογραφίες της έκθεσης, η οποία φιλοξενείται έως τις 7 Ιανουαρίου 2023 στο Μουσείο Μπενάκη/ Πινακοθήκη Γκίκα. Οι φωτογραφίες που εκτίθενται αποτελούν μέρος των φωτογραφικών λευκωμάτων της Έλλης Παπαδημητρίου «Ήπειρος-Μακεδονία» (εκδ. «Ερμής», 1977), «Νησιά» (εκδ. «Κέδρος», 1978) και «Αθήνα – Πειραιάς – Καισαριανή» (εκδ. «Ερμής», 1979), και είναι διαρθρωμένες (σ.σ οι φωτογραφίες) σε αντίστοιχες τρεις ενότητες. Στο σύνολό τους, απαθανατίζουν την αγροτοποιμενική Ελλάδα και την υποανάπτυκτη πρωτεύουσα, με την Παπαδημητρίου να διατηρεί κριτική απόσταση και να απορρίπτει τον νόθο εξωτισμό.
Οι φωτογραφίες της πρώτης ενότητας («Παλιές φωτογραφίες Ηπειρο-Μακεδονία») τραβήχθηκαν μεταξύ 1928-1931, σε περιοδείες για την προσφυγική αγροτική αποκατάσταση. Καθώς η Παπαδημητρίου, ως στέλεχος της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων (ΕΑΠ) και συνεργάτης του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών (ΚΜΣ), και εξοπλισμένη με σύγχρονες μηχανές, ακολουθούσε τους εκπατρισμένους και τους γηγενείς στους χερσαίους και παραθαλάσσιους οικισμούς, συντάσσοντας μέσα από το φακό της το αλφαβητάρι της παλαιάς και σύγχρονης Ελλάδας.
Μετακίνηση νομάδων, Ήπειρος, 1928/31. Φωτ. Έλλη Παπαδημητρίου © Μουσείο Μπενάκη/ Φωτογραφικά Αρχεία
Στις φωτογραφίες εκείνης της περιόδου πρωταγωνιστούν οι άνθρωποι και το τοπίο με διακριτό τον ορίζοντα· εκτός από τους βοσκούς που αναφέραμε στην αρχή, η ματιά της απαθανάτισε το ξεσκόνισμα καλαμποκιού, το αλογοπάζαρο (Γιάννενα), μετακίνηση νομάδων καθώς και κούρεμα προβάτων. Όπως και ελληνικά νησιά, αναδεικνύοντας το φυσικό τοπίο της Καλύμνου –ανάμεσα σε άλλα νησιά– προ τουρισμού και διαφημιστικών προεκτάσεων, στη δεύτερη ενότητα της έκθεσης, αποτελούμενης από φωτογραφίες που τραβήχθηκαν μεταξύ 1932 και 1936 σε νησιά.
Εν πλω, Αιγαίο 1932/36. Φωτ. Έλλη Παπαδημητρίου © Μουσείο Μπενάκη/ Φωτογραφικά Αρχεία
Ντοκουμέντα της υποανάπτυκτης Αθήνας, απόψεις από το υποανάπτυκτο λιμάνι της αναδεικνύοντας τη σχέση ανάμεσα στην κατοικημένη και ακατοίκητη έκταση συνθέτουν την τρίτη ενότητα της έκθεσης. Ξεχωρίζουμε μία φωτογραφία με υπαίθριους πωλητές και άλλη μία της οδού Αιόλου ή Αθηνάς.
Η οδός Αιόλου ή Αθηνάς. Φωτ. Έλλη Παπαδημητρίου © Μουσείο Μπενάκη/ Φωτογραφικά Αρχεία
Η Έλλη Παπαδημητρίου
Το υλικό της έκθεσης αποτελεί μέρος των περίπου 1.000 αρνητικών φωτογραφιών τα οποία η Παπαδημητρίου πούλησε το 1976 στο Μουσείο Μπενάκη, ενώ είχε παύσει να φωτογραφίζει κατά τη Μεταπολίτευση. Η σχέση της με τη φωτογραφία ξεπήδησε από τον έρωτά της για τη ζωγραφική, η ίδια σαγηνεύθηκε από το «μαγικό κουτί» –τη φωτογραφική μηχανή– ήδη από τα φοιτητικά της χρόνια στην Αγγλία οπότε και έμαθε τα της φωτογραφίας.
Αφότου εγκαταστάθηκε μετά το 1922 στην Αθήνα, εντάχθηκε σε μια νεανική συντροφιά που πειραματίστηκε με τη φωτογραφία, όπως τους Ανδρέα Εμπειρίκο, Άρη Κωνσταντινίδη, Γιώργο Σεφέρη, Γιάννη Τσαρούχη, Μάτση Χατζηλαζάρου, μεταξύ άλλων, οι οποίοι εξασκούσαν περιθωριακά και χαμηλόφωνα τη φωτογραφική τέχνη δίχως να εκθέτουν, να δημοσιεύουν ή να γνωστοποιούν τη δουλειά τους. Και ενόσω, την περίοδο εκείνη στη δημόσια σφαίρα κυριαρχούσαν επαγγελματίες φωτογράφοι, οι Έλλη Σουγιουλτζόγλου-Σεραϊδάρη (Nelly’s), Μανώλης Μεγαλοκονόμος, Περικλής Παπαχατζιδάκης και Πέτρος Πουλίδης, ανάμεσα σε άλλους.
Υπαίθριοι πωλητές. Φωτ. Έλλη Παπαδημητρίου © Μουσείο Μπενάκη/ Φωτογραφικά Αρχεία
Η Έλλη Παπαδημητρίου σπούδασε γεωπονική στην Αγγλία με στόχο να αναλάβει τα ηνία της κτηματικής περιουσίας, αλλά δεν επέστρεψε στη μικρασιατική κοιτίδα λόγω της τραγωδίας του 1922. Η εξειδικευμένη γνώση της εφαρμόστηκε σε άλλη γη, στους καταυλισμούς των εκπατρισμένων - στην Ελλάδα. Εκτός από τις δραστηριότητες της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων (ΕΑΠ), συνεργάστηκε με τη Μέλπω Μερλιέ στο Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών με σκοπό τη διαφύλαξη του προσφυγικού θησαυρού της προφορικής μνήμης και της μουσικής παράδοσης. Πρωτοστάτησε σε θεσμικές μορφές οργάνωσης όπως οι «Ελληνικές Τέχνες» (1930 -1936) οι οποίες μερίμνησαν για την διάδοση του μικρασιατικού πολιτισμού.
Εκτός από τη φωτογραφία, ασχολήθηκε με τη λογοτεχνία – δημοσίευσε δύο ποιητικές συλλογές, την «Ανατολή» (Kάιρο 1942) και την «Απόκριση» (Αθήνα 1946).
*«Η αδρή ουσία των πραγμάτων με το φακό της Έλλης Παπαδημητρίου. Μουσείο Μπενάκη/ Πινακοθήκη Γκίκα (Κριεζώτου 3). Έως 7 Ιανουαρίου 2023.
**Κεντρική φωτογραφία: Κάλυμνος, 1932/36. Φωτ. Έλλη Παπαδημητρίου © Μουσείο Μπενάκη/ Φωτογραφικά Αρχεία
