«Η δουλειά του ιστορικού είναι να ζωντανεύει τους νεκρούς», είχε πει ο ιστορικός Φερνάν Μπρωντέλ. «Απ‘ ότι φαίνεται όμως είναι και του σκηνοθέτη, γιατί εδώ βλέπουμε τους νεκρούς να ζωντανεύουν στην οθόνη» παρατήρησε η καθηγήτρια Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, Χριστίνα Κουλούρη, για το ντοκιμαντέρ «Η Αθήνα και η Μεγάλη Ιδέα, 1896-1922» κατά τη δημοσιογραφική του παρουσίαση στο Μουσείο Μπενάκη Ελληνικού Πολιτισμού.
Το ντοκιμαντέρ της σκηνοθέτη, σεναριογράφου και επιμελήτριας Μαρίας Ηλιού με ιστορικό σύμβουλο τον Αλέξανδρο Κιτροέφ, αποτελείται από εικόνες της Αθήνας (φωτογραφίες και φιλμάκια) ξεχασμένες σε «κλειστά αρχεία» της Ελλάδας και του εξωτερικού (Αυστραλία, Ευρώπη, Αμερική).
Παραταγμένες κατά χρονολογική σειρά και υπό τη σκηνοθετική ματιά της Ηλιού, οι εικόνες αναβιώνουν τα γεγονότα από το 1896 οπότε και η Αθήνα φιλοξένησε τους πρώτους σύγχρονους Ολυμπιακούς Αγώνες, έως το 1922 που η Αθήνα υποδέχτηκε τους Μικρασιάτες πρόσφυγες, ενώ το άρτιο αποτέλεσμα εστιάζει στις μεταβολές της Αθήνας με πρωταγωνιστές τους ανθρώπους της.
Διότι εκείνοι υφίστανται τις κάθε είδους αλλαγές της. Ανώνυμοι, τους παρατηρούμε να κατακλύζουν τους δρόμους με τα χαρακτηριστικά καπέλα τους, τόσο στο ντοκιμαντέρ όσο και στην παράλληλη έκθεση φωτογραφίας, με το 80% των φωτογραφιών που εκτίθενται να είναι ανέκδοτες.
Τα γεγονότα που εκτυλίχθηκαν στην παραπάνω 25ετία καθόριζαν τη μετέπειτα γεωπολιτική διαμόρφωση της χώρας· ένα χρόνο μετά τους Ολυμπιακούς Αγώνες η χώρα μετέχει στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο, ακολουθούν ο Μακεδονικός Αγώνας (1904-1908), οι Βαλκανικοί Πόλεμοι (1912-1913), ο Εθνικός Διχασμός ανάμεσα στον βασιλιά Κωνσταντίνο και τον Ελευθέριο Βενιζέλο, η είσοδος στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και η Μικρασιατική Εκστρατεία (1919-1922).
Από εκεί και έπειτα «η Ελλάδα αλλάζει τρομακτικά, είναι αυτό που είμαστε σήμερα. Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή η Αθήνα αποτελεί πλέον τη μόνη και αδιαμφισβήτητη πρωτεύουσα του ελληνισμού – η Κωνσταντινούπολη δεν υπάρχει πλέον καθότι η Μεγάλη Ιδέα έχει πεθάνει», σχολίασε η Χριστίνα Κουλούρη.
Εθελοντές στον πόλεμο του 1895, μπροστά στο ναό του Ηφαίστου Ευγενική παραχώρηση / Courtesy © Library of Congress. Πηγή: Μουσείο Μπενάκη
Όσο για το ντοκιμαντέρ, αποτελεί συνέχεια εκείνου που προηγήθηκε με τίτλο «Η Αθήνα από την Ανατολή στη Δύση, 1821-1896» και είχε παρουσιαστεί (με παράλληλη έκθεση) στο Μουσείο Μπενάκη την άνοιξη του 2020, και τον Νοέμβριο του 2022 στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών.
Συνολικά, η σειρά περιλαμβάνει πέντε ντοκιμαντέρ τα οποία προέκυψαν έπειτα από πολυετή έρευνα. Τα επόμενα τρία που θα παρουσιαστούν στα επόμενα χρόνια είναι «Η Αθήνα των συγκρούσεων, 1922-1950», «Η Αθήνα μεγαλούπολη, 1950-1974» και «Η Αθήνα της Ευρώπης, 1974-2021».
Η Αθήνα της Μπελ Επόκ
Στις απανωτές εξελίξεις που βιώνει η Ελλάδα μεταξύ 1896 και 1922, το νήμα της ζωής περιπλέκεται με το νήμα του θανάτου, όπως παρατηρούμε κατά την παρακολούθηση του ντοκιμαντέρ αλλά και ορισμένων τεκμηρίων που συνθέτουν το ντοκιμαντέρ και παρουσιάζονται στη φωτογραφική έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη Ελληνικού Πολιτισμού.
Την δύσκολη εκείνη περίοδο η Αθήνα είναι μια πόλη με μεγάλες αντιθέσεις αλλά και κέντρο πολιτιστικής σκέψης, σημείωσε η Μαρία Ηλιού. Η μουσική ζωή της πόλης ζει μια «έκρηξη» με την οπερέτα και την επιθεώρηση, και οι μελωδίες του Θεόφραστου Σακελλαρίδη ενθουσιάζουν τους Αθηναίους. Με τη σειρά τους αντιδρούν στην αγωνία του θανάτου και του πολέμου, και τραγουδούν για τον έρωτα, τη χαρά της ζωής αλλά και τον πόλεμο.
Όλο και περισσότερες γυναίκες σπουδάζουν κι εργάζονται, και το τραγούδι «Εγώ είμαι η νέα γυναίκα που θα καπνίζω και θα ψηφίζω» γίνεται μία από τις μεγάλες επιτυχίες της εποχής. Οι γυναίκες της καλής κοινωνίας κάνουν περιπάτους έξω από τις οικίες τους. Οι δρόμοι είναι ασφαλτοστρωμένοι, το τραμ από ιππήλατο γίνεται ηλεκτρικό, το ηλεκτρικό φως «μπαίνει» στα σπίτια των Αθηναίων με έναν διακόπτη, οι κάτοικοι αποκτούν αυτοκίνητο και διασχίζουν την πόλη ανάμεσα στα δέντρα, αλλά και τη Λεωφ. Συγγρού που με τη διάνοιξή της φέρνει τους Αθηναίους πιο κοντά στη θάλασσα. Ενώ το ξενοδοχείο Ακταίο, αλλά και το Φάληρο αποκτούν νέες δόξες.
Ωστόσο, στο κέντρο της Αθήνας, επί της Σταδίου και στην περιοχή της Ομόνοιας, φτωχικά ντυμένοι και ρακένδυτοι από κάθε μέρος της χώρας ρίχνονται στη βιοπάλη. Οι δυσκολίες της επιβίωσης εντείνονται για τους πρόσφυγες που καταφθάνουν, ζουν σε αντίσκοινα στην πόλη και προσφέρουν μεγάλη πνευματική άνθιση, δείχνοντάς μας πώς εκείνο που απομένει μετά την καταστροφή για να ορθοποδήσουν, είναι η δημιουργία.
Παρότι ορισμένα γεγονότα δεν εκτυλίσσονται στην Αθήνα, η πόλη τα βιώνει με την αναχώρηση του στρατού για το μέτωπο και την επιστροφή του αλλά και των ειδήσεων που καταφθάνουν με καθυστέρηση και οι Αθηναίοι τις πληροφορούνται στοιβαγμένοι έξω από το παλάτι όπου και τοιχοκολλούνταν τα νέα.
Οι Αθηναίοι περιμένουν τα νέα από το μέτωπο, 1897. Ευγενική παραχώρηση / Courtesy © Library of Congress. Πηγή: Μουσείο Μπενάκη
Χαρακτηριστική μία φωτογραφία στην έκθεση, που έχει απαθανατίσει πολίτες να περιμένουν να μάθουν τα νέα για τους Βαλκανικούς πολέμους. Μία φωτογραφία που έρχεται σε αντίθεση με εκείνη που βρίσκεται ακριβώς απέναντί της και έχει απαθανατίσει πρόσφυγες έξω από το παλάτι – η αρχή και το τέλος της Μεγάλης Ιδέας.
Ορισμένες από τις φωτογραφίες που μας κέντρισαν το ενδιαφέρον και απαντούν στην φράση του Μπρωντέλ είναι –μεταξύ άλλων– προσφυγόπουλα που γυμνάζονται μπροστά στους στύλους του Ολυμπίου Διός, καθώς και μία τρυφερή στιγμή κατά την οποία ένας τσολιάς κρατά στην αγκαλιά του μια μικρή Μικρασιάτισσα προσφυγοπούλα.
Το ντοκιμαντέρ και οι συντελεστές του
Τα ασπρόμαυρα κύματα στη θάλασσα καλωσορίζουν τον θεατή του ντοκιμαντέρ στα πρώτα του λεπτά, έπειτα μια φωτογραφία των Προπυλαίων της Ακρόπολης τα οποία θαυμάζει μία ανθρώπινη παρουσία κρατώντας ομπρέλα για τον ήλιο –πρόκειται για τη φωτογραφία που αντικρίζουμε σε μεγέθυνση καθώς μπαίνουμε στην έκθεση.
Κάτω από την Ακρόπολη, 1905. Ευγενική παραχώρηση / Courtesy © Library of Congress. Πηγή: Μουσείο Μπενάκη
Κατόπιν, το ντοκιμαντέρ μας παραθέτει σκηνές από δρόμους της Αθήνας που σταδιακά ενδύονται μουσικά από τον ήχο της άμαξας, μουσικής της εποχής, ήχων πυροβολικού λόγω του Ελληνοτουρκικού Πολέμου, παρεμβάσεις ομιλητών για τα Ευαγγελικά.
Το ντοκιμαντέρ συνεχίζεται κατά χρονολογική σειρά, με ομιλητές τους Ρόντερικ Μπήτον, Αλέξανδρο Κιτροέφ, Μαρίνα Λαμπράκη Πλάκα, Τζιμ Ράιτ, Νίκο Βατόπουλο, Χριστίνα Κουλούρη, Σερ Μάικλ Λουέλιν-Σμιθ, Κάθλιν Φλέμινγκ, Λάμπρο Λιάβα και Άρτεμι Σκουμπουρδή, ενώ μαρτυρίες όπως της Δέσποινας Γερουλάνου και του Φίλιππου Μαζαράκη Αινιάν, ξεδιπλώνουν προσωπικές ιστορίες.
Για την ηχητική μπάντα της ταινίας η μοντέρ Αλίκη Παναγή χρησιμοποίησε ήχους εποχής προκειμένου να ζωντανέψει η ιστορία της πόλης, ενώ ο μουσικός Νίκος Πλατύραχος, βασίστηκε σε μουσική και τραγούδια από την Αθήνα και επιτυχίες της εποχής για να συνθέσει την πρωτότυπη μουσική του ντοκιμαντέρ.
Οι φωτογραφίες και τα φιλμάκια προέρχονται από τα αρχεία της Library of Congress, National Αrchives and Records Administration- Washington DC, Harvard University, Princeton University, Getty, Boston Public Library, Sydney University, Stockholm Public Library, Pathe, Gaumont, Établissement de Communication et de Production Audiovisuelle de la Défense (ECPAD), Médiathèque du patrimoine et de la photographie, Paris, τα Ιστορικά Αρχεία και τα Φωτογραφικά Αρχεία του Μουσείου Μπενάκη, τα αρχεία του Εθνικού και Ιστορικού Μουσείου, τα αρχεία του ΕΛΙΑ, τη συλλογή Νίκου Πολίτη και πολλές άλλες ιδιωτικές συλλογές.
Προβολές ντοκιμαντέρ
Όσοι επιθυμούν να παρακολουθήσουν το ντοκιμαντέρ «Η Αθήνα και η Μεγάλη Ιδέα, 1896-1922» στο αμφιθέατρο του Μουσείου Μπενάκη, μπορούν να προσέλθουν τις ημέρες Δευτέρα (εξαιρείται 27/02/2023 – Καθαρά Δευτέρα και 17/4 Δευτέρα του Πάσχα) στις 10.00- 11:30, 12:00 – 13:30, 14:00 – 15:30, Τετάρτη στις 10:00- 11:30, 12:00 – 13:30, 14:00 – 15:30, Πέμπτη στις 10.00- 11:30, 12:00 – 13:30, 14:00 – 15:30, 17:00 - 18:30, 19:00 - 20:30, 21:00 - 22:30, Παρασκευή (14/04/2023 – Μ. Παρασκευή: μοναδική προβολή 14:00-15:30) στις 10.00- 11:30, 12:00 – 13:30, 14:00 – 15:30, Σάββατο (εξαιρείται: Σάββατο 25/ και Μ. Σάββατο 15/4 ισχύουν οι δυο πρώτες προβολές) στις 10.00- 11:30, 12:00 – 13:30, 14:00 – 15:30, και Κυριακή (εξαιρείται 16/04/2023 - Κυριακή του Πάσχα) στις 10.00- 11:30, 12:00 – 13:30, 14:00 – 15:30.
Κρατήσεις γίνονται μεταξύ Τετάρτης και Σαββάτου, 11:00 – 16:00, στο 6936753971.
*Οι προβολές ντοκιμαντέρ και η παράλληλη έκθεση θα διαρκέσουν έως τις 23 Απριλίου.
Κεντρική φωτογραφία: Αποχωρισμός στο Ζάππειο, 1912 © Μουσείο Μπενάκη / Φωτογραφικά Αρχεία
