Το «Fuocoammare» (Φωτιά στη θάλασσα) είναι ένα τραγούδι για τη θάλασσα όταν εγκυμονεί κινδύνους λόγω καιρικών συνθηκών μην επιτρέποντας στους ψαράδες να δουλέψουν. Το ακούμε μέσω ραδιοφώνου στο ντοκιμαντέρ «Fuocoammare (Φωτιά στη θάλασσα)» (2016) του Τζιανφράνκο Ρόζι, όπου επίσης πληροφορούμαστε και την εικόνα πίσω από την φράση «φωτιά στη θάλασσα»· κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου τα στρατιωτικά πλοία πετούσαν φωτοβολίδες στον αέρα και δημιουργούνταν έτσι η εικόνα ότι υπήρχε φωτιά στη θάλασσα.
Μία εικόνα που δίνει την αίσθηση κινδύνου, καθώς, σε άλλες εποχές, τα πλοία που κινδύνευαν να βυθιστούν πετούσαν φωτοβολίδες ως κάλεσμα βοήθειας λόγω έκτακτης ανάγκης.
Ανατρέχουμε στο δημιούργημα του Ιταλοαμερικανού ντοκιμαντερίστα με αφορμή το ναυάγιο μεταναστών, την Κυριακή, κοντά στις ακτές της νότιας Ιταλίας. Κάνοντας τη σκέψη ότι εκείνοι –όπως και κάθε μετανάστες-πρόσφυγες– υπολείπονταν μηχανισμών που θα καλούσαν για βοήθεια.
Η θάλασσα –εν προκειμένω η Μεσόγειος– εγκυμονεί κινδύνους για εκείνους που προσπαθούν να διαφύγουν, πόσω μάλλον όταν τους «βοηθούν» διακινητές, στοιβάζοντας ανθρώπινες ψυχές σε μικρές βάρκες, αντιμετωπίζοντας κάθε κεφαλή ως επιπλέον κέρδος γι’ αυτούς.
Η αφήγηση του «Fuocoammare» ξετυλίγεται στο ιταλικό νησί Λαμπεντούζα, μεταξύ της Σικελίας και των ακτών της Τυνησίας, το πρώτο έδαφος ξηράς που συναντούν οι προερχόμενοι από τη βόρεια Αφρική πρόσφυγες και μετανάστες. Προς το τέλος του ντοκιμαντέρ ο σκηνοθέτης πλησιάζει τους θαλασσοδαρμένους προκειμένου να καταθέσουν τις δικές τους μαρτυρίες. «Αυτή είναι η μαρτυρία μου. Δεν μπορούσαμε πλέον να μείνουμε στη Νιγηρία. Πολλοί πέθαιναν οι περισσότεροι βομβαρδίζονταν […]» αναφέρει ένας εξ αυτών μη κοιτώντας καν την κάμερα.
Fuocoammare (Gianfranco Rosi, 2016) pic.twitter.com/YuHqhuGgUG
— C¡NeCalav¡a (@cncalavia) February 20, 2021
Η επιθυμία για σωτηρία και μία καλύτερη ζωή είναι μία τρόπον τινά κινητήριος δύναμη για εκείνους που παλεύουν με τα κύματα –αφυδατωμένοι, ταλαιπωρημένοι, ξεριζωμένοι– προκειμένου να αντέξουν λίγο παραπάνω για να φθάσουν στη στεριά και εκεί να πορευτούν σε μία νέα ζωή.
Αυτός είναι ο ένας από τους δύο κόσμους που καταγράφει το ντοκιμαντέρ, στον οποίο περιλαμβάνονται και σκηνές όπου το λιμενικό δέχεται κλήσεις βοηθείας. Ο δεύτερος, είναι η καθημερινότητα των κατοίκων του νησιού που μαγειρεύει, ακούει τραγούδια στο ραδιόφωνο. Ανάμεσα σε αυτούς και ο 12χρονος Σαμουέλε που προτιμά να ρίχνει με τη σφενδόνα ενώ το ένα του μάτι είναι ασθενές.
Η σκηνή κατά την οποία ο τοπικός γιατρός κάνει τη διάγνωση στον 12χρονο είναι σημείο-κλειδί, είχε τονίσει ο σκηνοθέτης. «Μπορεί να ερμηνευτεί συμβολικά σαν το μάτι ολόκληρης της Ευρώπης που είναι μυωπικό όταν κοιτάζει όσα εκτυλίσσονται μπροστά στα μάτια της», είναι τα λόγια του σκηνοθέτη, όπως τα είχαμε σημειώσει στη συνέντευξη Τύπου που είχε παραχωρήσει τον Απρίλιο του 2016, στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση, με αφορμή την πρεμιέρα του ντοκιμαντέρ του, τότε, στην Ελλάδα.
Pietro #Bartolo il medico di #Lampedusa protagonista di #Fuocoammare di Gianfranco #Rosi#cartabianca #Rai3 pic.twitter.com/rZ3mePJyfx
— #cartabianca (@Cartabiancarai3) February 28, 2017
Το ντοκιμαντέρ του ήταν ένα αφήγημα αλήθειας. Ο ίδιος δε, είχε τονίσει ότι εφόσον η τέχνη δεν μπορεί ν’ αλλάξει τον κόσμο, η ταινία του μπορεί τουλάχιστον να συγκινήσει και να «ενεργοποιήσει τη συνείδηση του θεατή». Καλλιεργώντας τον οφθαλμό εκείνων που ελάχιστα ή καθόλου γνώριζαν και γνωρίζουν, συμπληρώνουμε εμείς.
Τότε, το 2016, μέσω ενός ντοκιμαντέρ έγινε προσπάθεια αφύπνησης του θεατή, με το βάρος να έγκειται στη φύση του συγκεκριμένου κινηματογραφικού είδους ως την καταγραφή της πραγματικότητας δίχως παρεμβάσεις. Σήμερα, επτά χρόνια μετά, αλλά και στο διάστημα που έχει μεσολαβήσει, είναι φωτογραφίες και άλλα έργα τέχνης. Η φωτογραφία απαθανατίζει τη στιγμή, το ντοκιμαντέρ εξιστορεί.
Το tweet της Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, στο οποίο έκανε λόγο για «τραγωδία» απευθύνοντας έκκληση για την επιτάχυνση των προσπαθειών σχετικά με το Σύμφωνο για την Μετανάστευση και το Δικαίωμα του Ασύλου και για το Σχέδιο Δράσης για την κεντρική Μεσόγειο, μας θύμισε ένα ακόμη σχόλιο του Ρόζι. Είχε χαρακτηρίσει την πολιτική της Ευρώπης απέναντι στο κύμα μεταναστών και προσφύγων, ως «πολιτική ήττας».
Επτά χρόνια μετά, η προσφυγική κρίση εξακολουθεί να υπάρχει. Ανθρώπινα πλάσματα ζητούν να διασχίσουν έναν πιο βατό δρόμο ζωής, καταλήγοντας να χάνουν τη ζωή τους ανεβαίνοντας σε ένα πλεούμενο δίχως κατάρτι διότι κάποιοι τους έκαναν να ελπίσουν.
Το ντοκιμαντέρ, οι φωτογραφίες, η πραγματικότητα για αυτούς τους ανθρώπους (σ.σ μετανάστες και πρόσφυγες), μας δείχνουν ότι η καθημερινότητά τους είναι μια έκτακτη ανάγκη.
*Το ντοκιμαντέρ «Fuocoammare» («Φωτιά στη θάλασσα», 2016) του Τζιανφράνκο Ρόζι απέσπασε τη Χρυσή Άρκτο, το Βραβείο Οικουμενικής Επιτροπής και το βραβείο Διεθνούς Αμνηστίας στο 66ο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου Βερολίνου.
