Παρόλο που βρίσκεται στο κέντρο της Αθήνας, παραμένει ένας κόσμος κλειστός και μάλλον άγνωστος για τους πολλούς. Βρίσκεται μπροστά στα μάτια μας, αλλά ποτέ δεν έχουμε δει την καλλιτεχνική του αξία. Κι όμως, η ζωγραφική στην εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής στην οδό Ακαδημίας δεν διαφέρει απλώς από τα συνήθη αγιογραφικά πρότυπα, αλλά συνιστά μία ξεχωριστή πρόταση στη δημόσια τέχνη της πρωτεύουσας.
Ο ζωγράφος Αναστάσιος Λουκίδης «κατέθεσε» την περίοδο του μεσοπολέμου την πιο προσωπική του γραφή στο ναό, υιοθετώντας τολμηρές για την εικονογραφική μας παράδοση λύσεις. Με αφορμή μια σειρά από σκηνές που μεταφέρουν γεγονότα μετά την Ανάσταση, επιχειρούμε μια μικρή έστω περιήγηση στον ζωγραφικό διάκοσμο.
Ο ναός της Ζωοδόχου Πηγής επί της οδού Ακαδημίας
Η Ζωοδόχος Πηγή δεν είναι τυχαία εκκλησία. Αναφέρεται πως θεμελιώθηκε το 1846 και το 1852 που αποπερατώθηκε, ήταν μία από τις πρώτες εκκλησίες της αναπτυσσόμενης τότε νέας πόλεως, δηλαδή της Νεάπολης. Το οικόπεδο είχε παραχωρήσει ο κορυφαίος λόγιος και δάσκαλος του Γένους, Γεώργιος Γεννάδιος, το σπίτι του οποίου βρισκόταν ακριβώς απέναντι επί της οδού Ακαδημίας και μεταξύ των οδών Ζωοδόχου Πηγής και Χαριλάου Τρικούπη.
Στον Γεννάδιο πρέπει να αποδώσουμε ότι ο ναός δεν έχει τρούλο, αλλά χτίστηκε ως βασιλική (τρίκλιτη θολωτή σε σχέδια του Δημήτριου Ζέζου), παραπέμποντας σε πρότυπα ναών της αρχαιότητας.
Σε αυτήν την ιδιαιτερότητα ενδεχομένως βασίστηκε η τολμηρή αγιογράφηση του Λουκίδη (ανάμεσα στα 1931 και 1933). Ο ζωγράφος γεννήθηκε στον Κασαμπά της Σμύρνης το 1884 και πέθανε το 1972. Σπούδασε στο Σχολείον των Τεχνών στην Αθήνα και μετεκπαιδεύτηκε στο Παρίσι (1908), όπου ήρθε σε επαφή με τα σύγχρονά του τεχνοτροπικά ρεύματα.
Την εποχή εκείνη, στη Γαλλία, είχαν από καιρό εμφανιστεί οι συμβολιστές ζωγράφοι, η ομάδα των Ναμπί (Μωρίς Ντενί) και το κίνημα του «νέου στιλ» (Jugendstil ή Art nouveau). Η Αρ Νουβό κυριαρχούσε στην αρχιτεκτονική και στις εφαρμοσμένες τέχνες στις μεγάλες πρωτεύουσες της Ευρώπης, ανοίγοντας δρόμο στον μοντερνισμό.
Το πρώτο που εντυπωσιάζει μπαίνοντας στον ναό, είναι η μνημειώδης πομπή αγίων στον θόλο μέσα σε χρυσό κάμπο. Οι παραστάσεις θυμίζουν ψηφιδωτά παλαιοχριστιανικών ναών και, πιθανώς, παραπέμπουν στο Δαφνί, τον «Παρθενώνα» του Βυζαντίου που ο Λουκίδης φαίνεται ότι είχε μελετήσει. Εδώ, όμως, η βυζαντινή ζωγραφική είναι ιδωμένη με νέο βλέμμα, χάρη στην επίδραση της γαλλικής θητείας.
Ο Δείπνος στους Εμμαούς
Ο Λουκίδης οραματίστηκε μία σύζευξη ανάμεσα στη δυτική εκκλησιαστική παράδοση και τη σύγχρονη τέχνη, εφαρμόζοντας ένα καινοτόμο «λεξιλόγιο». Στην αυστηρότητα των ιερατικών μορφών συμπλήρωσε ταινίες που διχοτομούν, αλλά και συνδέουν με ανορθόδοξο τρόπο τις τοιχογραφίες.
Και βέβαια, εκείνο που δεσπόζει είναι η χρωματική παλέτα που δεν συναντάμε σε άλλο ναό της Αθήνας. Δυστυχώς, η απόσταση του χρόνου και η χρήση των κεριών έχουν αλλοιώσει σημαντικά την ένταση των χρωμάτων κι όταν δεν φωτίζεται ο ναός, οι παραστάσεις δεν αναδεικνύονται όπως στον καιρό τους.
«Μη μου Άπτου», η αναγγελία της Ανάστασης στις Μυροφόρους
Εκείνο που πρέπει να επισημανθεί, είναι ότι οι τοιχογραφίες δεν ζωγραφίστηκαν προς τέρψιν των οφθαλμών μας, αλλά για να υπηρετήσουν την αποστολή τους: να μοιραστούν και να διδάξουν τους πιστούς δογματικές αλήθειες. Ωστόσο, οι τοιχογραφίες του Λουκίδη στη Ζωοδόχο Πηγή φαίνεται ότι προβλημάτισαν τους ιθύνοντες του ναού, ίσως και να τους δίχασαν (σύμφωνα με τους ακαδημαϊκούς δασκάλους).
Η «δυτικίζουσα» τολμηρή πρόταση του Λουκίδη μέσα στο Ιερό Βήμα οδήγησε μάλιστα στην υπογραφή ενός νεότερου καλλιτέχνη, του αγιογράφου Σπυρίδωνα Καρδαμάκη. Πρόσφατες εργασίες συντήρησης αποκάλυψαν τη ζωγραφική του Λουκίδη κάτω από τις τοιχογραφίες του Καρδαμάκη.
Η κρίση κατά τη Δευτέρα Παρουσία
Η περίπτωση Λουκίδη δεν είναι η μόνη που χάνεται στους ναούς της πρωτεύουσας. Υπάρχουν κι άλλα, πιο «ηχηρά» ονόματα δημιουργών, όπως ο Κωνσταντίνος Παρθένης στο Παλαιό Φάληρο, ο Φώτης Κόντογλου με τον μαθητή του Γιάννη Τσαρούχη στο Μοναστηράκι, για να αναφέρουμε μόνο ορισμένους, σε μνημεία όπου έχουν αφήσει τη σφραγίδα τους. Η Αθήνα μπορεί να μη διαθέτει την κληρονομιά της Θεσσαλονίκης, έχει όμως μικρά αριστουργήματα διά χειρός σημαντικών δημιουργών. Αξίζει να τα ανακαλύψουμε.
Οι φωτογραφίες από την αγιογράφηση στον βόρειο τοίχο, είναι από τη μελέτη του Πρωτοπρεσβύτερου π. Σπυρίδωνα Λόντου που παρέχει πληροφορίες για την ιστορία του ναού και βρίσκεται διαθέσιμη εδώ.
Η Συνάντηση του Χριστού με τη Μαγδαληνή (λεπτομέρεια στην κεντρική φωτογραφία του σημειώματος)
