Το έτος 1905 είναι κυκλωμένο στο ημερολόγιο του παγκόσμιου κινηματογράφου. Είναι το έτος που οι αδελφοί Μανάκια (ή Μανάκη) –ο Ιωάννης (Γιαννάκης, 1878-1954) και ο Μιλτιάδης (Μίλτος, 1882-1964)– γύρισαν την πρώτη κινηματογραφική ταινία τεκμηρίωσης στα Βαλκάνια, τις «Υφάντρες.
Πρωταγωνίστρια στη μικρής διάρκειας ταινία (περίπου ενός λεπτού) η γιαγιά τους, Δέσπα Μανάκη. Θυμόμαστε το φιλμ: καθισμένη στον αυλόγυρο ενός σπιτιού του χωριού Αβδέλλα της Πίνδου (τόπο καταγωγής των αδελφών Μανάκια) η γιαγιά τους γνέθει μαλλί και υφαίνει τον αργαλειό. Άλλες γυναίκες στον αυλόγυρο χειρίζονται άλλα εργαλεία με τα οποία ξεπλέκουν το μαλλί και φτιάχνουν κουβάρια από νήματα. Δίνονται έτσι τα πρώτα εθνογραφικά στοιχεία για την υφαντική στα Βαλκάνια.
Μια διαδικασία παρόμοια της υφαντικής και η κινηματογράφηση, θα λέγαμε εμείς. Το φιλμ αντίστοιχο του μαλλιού που ξετυλίγεται από το χωρίς περιεχόμενο «κουβάρι» του φιλμ και έπειτα τυλίγεται ενσωματώνοντας εικόνες.
Υφάντρα. Αφοί Μανάκια. Αρχείο Αλέξανδρου Μαλλιά, ΙΜΜΑ
Eικόνες της καθημερινότητας απαθανάτιζαν –είτε φωτογραφίζοντας είτε κινηματογραφώντας– οι αδερφοί Μανάκια: εικόνες από τη ζωή των ανθρώπων του μόχθου, στιγμές ξεγνοιασιάς και ψυχαγωγίας, καθώς και αρχιτεκτονικά τοπόσημα, ιστορικά και κοινωνικά γεγονότα που σηματοδότησαν τις αλλαγές του α΄ μισού του 20ού αιώνα.
Αν μη τι άλλο, μαρτυρίες που αποτέλεσαν πολύτιμη κληρονομιά για την σύγχρονη ιστορία και τους λαούς των Βαλκανίων, με το συνολικό υλικό τους να ανέρχεται σε 12.000 φωτογραφίες και 67 ταινίες μικρής διάρκειας.
Η σκηνοθεσία δεν υπήρχε, καθότι αποτύπωναν ακριβώς ό,τι κέντριζε το ενδιαφέρον του αμφιβληστροειδή τους. Επρόκειτο για ντοκουμέντα, υπαγόμενα έτσι στο είδος του ντοκιμαντέρ παρότι ως κινηματογραφικός όρος (σ.σ ντοκιμαντέρ) χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά το 1926. Κατάφεραν να απαθανατίσουν και να διατηρήσουν ζωντανή τη μνήμη μιας εποχής και ασχολιών που δημιουργούσαν διαφορετικές συνθήκες ζωής.
Πριονάδες της Βωβούσας, 1898. Αφοί Μανάκια, Αρχείο Αλέξανδρου Μαλλιά, ΙΜΜΑ
Μέσο καταγραφής θεμάτων της κοινωνικής και οικονομικής ζωής των Βλάχων χωρικών μια κινηματογραφική μηχανή Urban Bioscope με σειριακό αριθμό 300, την οποία οι αδερφοί Μανάκια είχαν αγοράσει το 1905 από το Λονδίνο. Με αυτή κινηματογράφησαν τις «Υφάντρες» όπως και ορισμένες από τις ταινίες που ακολούθησαν: «Βλάχικος γάμος», «Εμποροπανήγυρις», «Υπαίθριο σχολείο της Πίνδου» όπου παιδιά ντυμένα με την παραδοσιακή τους φορεσιά κάνουν προσευχή και έπειτα κάθονται σε αυτοσχέδια υπαίθρια θρανία.
Μεταξύ των ντοκουμέντων και γεγονότα της εποχής: ο Μακεδονικός Αγώνας, η Επανάσταση των Νεότουρκων, το Ηπειρωτικό Ζήτημα, οι Βαλκανικοί Πόλεμοι, επακόλουθα της Μικρασιατικής Καταστροφής, η επίσκεψη του Σουλτάνου Μεχμέτ Ε΄ στη Θεσσαλονίκη και η μετάβασή του σιδηροδρομικώς στο Μοναστήρι.
Στην πόλη εκείνη μετακόμισαν το 1904, εποχή κατά την οποία ήταν κέντρο πολιτικών, οικονομικών και πολιτιστικών δραστηριοτήτων στα Βαλκάνια. Ένα χρόνο μετά άνοιξαν το «Ατελιέ καλλιτεχνικής φωτογραφίας», το 1921 κινηματογράφο ο οποίος το 1939 κάηκε σε πυρκαγιά. Όχι όμως και το υλικό τους. Διασώζεται στα Βαλκάνια και στην Ελλάδα.
Η έκθεση
Μέρος των ντοκουμέντων των αδερφών Μανάκια παρουσιάζεται (έως 31/12) στο Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα (ΙΜΜΑ, Θεσσαλονίκη) στο πλαίσιο της έκθεσης «Γιάννης και Μίλτος Μανάκια. Τα πρόσωπα πίσω από τον φακό», που περιλαμβάνεται στο πρόγραμμα της 8ης Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης, που διοργανώνει το MOMus, υπό τον γενικό τίτλο «Γεωκουλτούρα».
Το υλικό παρουσιάζεται πρώτη φορά στο κοινό και προέρχεται από το προσωπικό αρχείο του Λεωνίδα Μανάκη, γιου του Μίλτου Μανάκια, που δόθηκε στο ΙΜΜΑ από τον πρέσβη επί τιμή Αλέξανδρο Μαλλιά. Στην έκθεση περιλαμβάνεται και ομώνυμο ντοκιμαντέρ, παραγωγή του κινηματογραφιστή Άκη Λούκα, που δημιουργήθηκε αποκλειστικά για τις ανάγκες της έκθεσης.
Έκθεση «Γιάννης και Μίλτος Μανάκια. Τα πρόσωπα πίσω από τον φακό». Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα (Προξένου Κορομηλά 23, Θεσσαλονίκη)
Kεντρική φωτογραφία: Η οικογένεια Μανάκια μπροστά από τον Κινηματογράφο στο Μοναστήρι, 1929. Αφοί Μανάκια, Αρχείο Αλέξανδρου Μαλλιά, ΙΜΜΑ
