«Και ήταν, ήταν οι δαρμένοι/ από κάθε ανεμοτάραμα/ και ήταν από τα λιοπύρια/ των ερήμων οι ψημένοι/ και ήταν οι ψυχές που πέρασαν/ άγγιχτες κι απαρακάλεστες/από τόπους και από τόπους», έγραψε ο Κωστής Παλαμάς στον «Δωδεκάλογο του Γύφτου». Και σε άλλη στροφή: «Και ήταν όλ’ οι χαλκοπράσινοι /κι ήταν όλ’ οι αφορισμένοι/ κι οι ερμοσπίτες, κι οι αλλόφυλοι/ και όλ’ οι πλάνοι, και όλ’ οι ξένοι».
Η αέναη περιπλάνηση των τσιγγάνων (έτσι τους μάθαμε, το Ρομά είναι άπνευστο) ενέπνευσε ποιητές και τροβαδούρους, λογοτέχνες, παραμυθάδες και τραγουδιστές. Παιδιά των ελεύθερων οριζόντων και των απέραντων δρόμων. Της απόλυτης ελευθερίας, του βιωμένου ρητού όπου γης και -πρόσκαιρη- πατρίς. Όμως στην εποχή μας καταστάλαξαν, εντάχθηκαν στα όρια εθνικών κρατών, χωρίς στην αρχή να χάσουν την αυτόνομη παρουσία τους. Κάποιοι προλάβαμε τα καραβάνια τους δίπλα στα χωριά μας, και τη χαμηλότατη τότε παραβατικότητά τους. Κλέψιμο ευτελών πραγμάτων για την επιβίωσή τους.
Η μεγάλη τομή έγινε με την ένταξη της χώρας στην ΕΟΚ. Δόθηκαν αμέτρητα κονδύλια, δημιουργήθηκαν πολλά προγράμματα για την ενσωμάτωσή τους, από ταμεία στυλ «Περιφερειακής Ανάπτυξης» και «Κοινωνικής Ένταξης». Η επιτυχία ήταν μικρή γιατί στο μεταξύ είχε ενσκήψει ο μοντερνισμός του δικαιωματισμού. Είναι ευπαθής μειονότητα, άρα την προστατεύουμε άνευ όρων, και της προσφέρουμε χωρίς να απαιτούμε ανταπόκριση στις υποχρεώσεις της - παρότι από το 1955 λογίζονται πολίτες του κράτους, με τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του Έλληνα πολίτη.
Τίποτε από αυτά που δήθεν ήταν υπέρ τους δεν τους βοήθησε. Απλά παραδείγματα: Αστείες αφ’ υψηλού αποφάσεις Ευρωπαίων γραφειοκρατών άσχετων με την πραγματικότητα, όπως αυτή του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου, το οποίο «καιγόταν» να μην υπάρχει διαχωρισμός των παιδιών Ρομά σε δικά τους ξεχωριστά σχολεία. Το ότι τα παιδιά αυτά από παράδοση, ή δεν πατάνε, ή πατάνε όποτε θέλουν, ή διακόπτουν σε πολύ μικρή ηλικία το σχολείο, δεν τους απασχόλησε.
Παράλληλα επιδόματα για τα παιδιά τους χωρίς να γίνεται έλεγχος αν αυτά παρακολουθούν την υποχρεωτική εκπαίδευση όπως τα υπόλοιπα Ελληνόπουλα (φέτος αποφασίστηκε επί τέλους να συνδεθούν τα επιδόματα με την παρακολούθηση του σχολείου). Επίσης στεγαστικά δάνεια που απέβαιναν χαριστικά, χωρίς να ελέγχονται αν όντως γίνονταν σπίτια. Συνάμα οδήγηση χωρίς ασφάλεια και χωρίς δίπλωμα, αλλά ως εθιμικό δίκαιο κανείς δεν τους ήλεγχε τους ευπαθείς. Αδυναμία τους για ένταξη στην προσωπική κοινωνική ασφάλιση. Ακόμη και αδυναμία καταγραφής συγγενικών σχέσεων - πρόσφατο παράδειγμα ο 16χρονος που ήταν πατέρας παιδιού 1,5 χρόνων, δηλαδή έγινε πατέρας στα 14,5(!) - και πολλά άλλα.
Η τόση ανεκτικότητα, που ήταν ιδεολόγημα φυλετικής ευπάθειας, λειτούργησε αρνητικά για τους ίδιους. Διατήρησε χαμηλό το μορφωτικό τους επίπεδο, συνετέλεσε στην τεράστια ανεργία, η οποία βρίσκει διέξοδο στην εμπορία ναρκωτικών και στις κλοπές («Μας κλείνουν μέσα και δεν μπορούμε να βγούμε να κλέψουμε για να ζήσουμε τις οικογένειές μας», έλεγε στις τηλεοράσεις εκπρόσωπός τους στη Θεσσαλία, τον καιρό της καραντίνας).
Η ανεκτικότητα από το κράτος επαύξησε τις παραβατικές συμπεριφορές. Μόνο που αυτές με τη σειρά τους αύξησαν και τον υπάρχοντα (ας μην κοροϊδευόμαστε) ρατσισμό, αλλά και τη δυσανεξία της κοινωνίας (ρατσισμός και δυσανεξία δεν είναι ακριβώς ταυτόσημες έννοιες). Οι παραβατικές συμπεριφορές τους έγιναν βίωμα στα όρια του παράλογου (π.χ. στη Βοιωτία σχετικά πρόσφατα, έσπασε αγωγός της ΕΥΔΑΠ σε συνοικισμό τσιγγάνων. Χρειάστηκε διμοιρία των ΜΑΤ να συνοδεύσει τους δύο τεχνικούς της ΕΥΔΑΠ για να τον αποκαταστήσουν. Την πρώτη φορά που πήγαν μόνοι τους φοβήθηκαν για τη ζωή τους…).
Το πρόβλημα είναι μεγάλο και θα γίνει τεράστιο, καθώς πρόκειται για πληθυσμό περίπου 300.000 ανθρώπων, με αυξημένη γεννητικότητα. Ο μεγάλος αριθμός όμως πέραν του ιδεασμού της δικαιωματικής ανοχής, επιτρέπει την ανοχή και από τον παραδοσιακό πολιτικαντισμό, που δεν ήθελε να τους δυσαρεστήσει για να μη χάσει ψήφους. Ειδικά από μια φυλή που ψηφίζει μονοκούκι, και στην οποία δίνουν γραμμή οι αρχηγοί («Τα Ρομά είναι εδώ για τον Τσίπρα τον Θεό» ακούσαμε στις τελευταίες εκλογές).
Για αυτό και ο… Θεός δήλωσε ότι «αν κλέβεις τα σπίτια των φτωχών μπορεί να γίνεις βουλευτής, ενώ αν είσαι φτωχός και κλέβεις 20 ευρώ μπορείς να βρεθείς με μια σφαίρα στο κεφάλι». Δεν είναι μόνο η επιλεκτική αμνησία καθώς ο ίδιος νομοθέτησε αυτό που λέει κλοπή, δηλαδή στα funds τα κόκκινα δάνεια. Δεν είναι μόνο η απαράδεκτα διασταλτική ερμηνεία της έννοιας «κλοπή» (που αν είναι μικρό το ποσό αμνηστεύεται, και το λέει αρχηγός που θέλει να ξαναγίνει Πρωθυπουργός). Δεν ήταν καν η κάθετη αντιπολίτευση που ασκεί προς την κυβέρνηση (δικαίωμά του είναι, ας τον κρίνει ο λαός). Ήταν και το ευτελές μικροπολιτικό νεύμα που απηύθυνε με τη δήλωσή του προς «τα Ρομά», ώστε αυτά να ξαναείναι εδώ (στις εκλογές) για τον Τσίπρα τον Θεό. Ο Μαυρογυαλούρος σε αριστερή έκδοση.
Το πρόβλημα των τσιγγάνων είναι τεράστιο και θα γίνει μεγαλύτερο με την υψηλή γεννητικότητα που έχουν. Δεν έχουμε εύκολες λύσεις. Και στα συμπεράσματα όσων σχετικών συνεδρίων ψάξαμε, διαβάσαμε λυρικούς συναισθηματισμούς για την ευπάθειά τους, για τις δύσκολες συνθήκες ζωής τους και τους κλειστούς ορίζοντες. Υψηλές ανθρωπιστικές θεωρίες, αλλά όχι βιώσιμες λύσεις.
Η κυβέρνηση εφόσον ξαναβγεί θα πρέπει άμεσα να προγραμματίσει τη λύση αυτού του κοινωνικού γόρδιου δεσμού, με στελέχη που θα σχεδιάσουν πρακτικές πολιτικές. Από αυτές δεν θα λείπει ο σοφτ καταναγκασμός. Και βέβαια θα πάρει δεκαετίες. Αλλά η άποψη αφήστε τους ήσυχους γιατί είναι ευπαθής ομάδα, έδειξε τα αποτελέσματά της. Θα είναι καλό και για τους τσιγγάνους προκειμένου να αρχίσουν να βρίσκουν τη θέση τους στην κοινωνία.
