Καλοκαίρι του 1999, οι αγορές σε κατάσταση πλήρους ευφορίας. Η ραγδαία άνοδος των τιμών των μετοχών στο ΧΑ, είχε ξεκινήσει ήδη από το 1997. Ένας συνδυασμός οικονομικών παραγόντων,όπως η άρση πολλών διεθνών περιορισμών στην διακίνηση κεφαλαίων, η ψηφιακή επανάσταση και το διαδίκτυο, η μείωση των καταθετικών επιτοκίων, η ένταξη της Ελλάδας στην ΟΝΕ, η ανάληψη των Ολυμπιακών αγώνων του 2004, η μείωση του πληθωρισμού, η βελτιωμένη δημοσιονομική εικόνα της χώρας, μεταξύ άλλων, δημιούργησαν την εντύπωση μιας σημαντικής βελτίωσης των θεμελιωδών παραμέτρων της οικονομίας.
Η διεθνής εικόνα των αγόρων συνέβαλε επίσης σε μεγάλο βαθμό στην φούσκα του ΧΑ, εφόσον παρατηρήθηκαν παρόμοιες φούσκες στα περισσότερα μεγάλα χρηματιστήρια του εξωτερικού. Αυτό αποδόθηκε στην εναπόθεση πολλών ελπίδων στην ψηφιακή επανάσταση ως πηγή αέναης ανάπτυξης και προόδου. Φυσικά ελάχιστοι ήταν όσοι μιλούσαν τότε για φούσκα στις αγορές, στον αντίποδα με τον σημερινό βομβαρδισμό από αναλυτές που περιμένουν την πλήρη κατάρρευση του καπιταλιστικού συστήματος, για ακόμη μία φορά. Οι φούσκες δεν προαναγγέλονται.
Η τετραετία που ακολούθησε ήταν απογοητευτική, καθώς η πτωτική τάση στις αγορές εδρεώθηκε και ενισχύθηκε με τα τρομοκρατικά χτυπήματα, και τελείωσε με την εισβολή των ΗΠΑ στο Ιρακ. Η άνοδος του ελληνικού χρηματιστηρίου την περίοδο 2003- 2007 αποτέλεσε μια διαφορετική περίπτωση από αυτή του 1999. Η άνοδος αυτή ήταν το αποτέλεσμα της πορείας των εισηγμένων εταιριών που εμφάνιζαν υγιή και υποσχόμενα θεμελιώδη στοιχεία, μέσα σε ένα εγχώριο αναπτυξιακό μακροοικονομικό περιβάλλον, καθώς και της αυξανόμενης συμμετοχής ξένων θεσμικών επενδυτών. Η σημαντική πτώση του γενικού δείκτη το ΧΑ, που ξεκίνησε στις αρχές του 2008 και συνεχίστηκε τα επόμενα χρόνια, ήταν αποτέλεσμα του αρνητικού διεθνούς περιβάλλοντος το οποίο επηρέασε και την αγορά μας.
Η πτώχευση της Lehman Brothers ήταν η αφορμή της επερχόµενης πιστωτικής κρίσης. Η κρίση ήταν συνέπεια της δυσλειτουργίας του σύγχρονου διεθνούς χρηµατοπιστωτικού συστήµατος, και της πολυπλοκότητας των χρηµατοπιστωτικών ιδρυµάτων,καθώς και της µεγάλης αλληλεξάρτησής τους, των ισχυόντων µεθόδων δανεισµού και της συστηµατικής αποφυγής επιβολής ρυθµίσεων για τον έλεγχο των νέων επενδυτικών προϊόντων.
Η συνέχεια υπήρξε περισσότερο δραματική για την χώρα μας σε αντίθεση με τις υπόλοιπες οικονομίες του πλανήτη, καθώς μπήκαμε σε μια διαρκής κρίση, η οποία παραμένει και μας ταλαιπωρεί μέχρι σήμερα, λόγω και των δύο απανωτών κρίσεων που για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας έρχονται τόσο σύντομα. Η δεκαπενταετία, περίπου, μετά την κρίση του 2008 οδήγησε σε ευφορία τις αγορές, καθώς το «what ever it takes» των κεντρικών τραπεζών του πλανήτη ενίσχυσε τις χρηματαγορές και στήριξε την παγκόσμια οικονομία.
Μια στάση υπήρξε το 2020 με την εμφάνιση του «μαύρου κύκνο]υ, η οποία αντιμετωπίστηκε με πλήρης επιτυχία, με τον πακτωλό χρημάτων που διοχετεύθηκε, εκ νέου, από τις κυβερνήσεις ανά τον πλανήτη. Οι αγορές οδηγήθηκαν σε νέα υψηλά, ενώ οι διαθέσεις για κερδοσκοπία εκτοξεύθηκαν στα ύψη. Στον αντίποδα δημιούργησε την σημερινή νέα κρίση που διανύουμε και αποτελεί το αποτέλεσμα των πολιτικών των κεντρικών τραπεζών, με μια σημαντική βοήθεια από την Ουκρανική κρίση.
Σήμερα λοιπόν,οι επενδυτές πουλάνε κάτω από συνθήκες πανικού ή βιασύνης επειδή νομίζουν ότι οι τιμές θα καταρρεύσουν και αυτό καταλήγει σε μια αυτοεκπληρούμενη προφητεία. Ενισχυτικά λειτουργούν και οι ανά τον κόσμο διεθνούς φήμης οικονομολόγοι και τραπεζίτες, που προέβλεψαν όλες τις κρίσεις του παρελθόντος, με επιτυχία και οι επενδυτές ακολουθούν τα λεγόμενά τους και επιθυμούν να εκμεταλλευτούν την πτώση αυτή για να αποκομίσουν κέρδη.
Το γεγονός αυτό δημιουργεί συνθήκες έντονης προσφοράς στις αγορές που καταλήγουν στην αυτοεκπληρούμενη προφητεία. Βεβαια, όταν υπάρχουν αναλύσεις που μας δίνουν και στόχο μέσα σε δύο μήνες για κέρδη από την πτώση που θα ξεπερνούν το 400%, μας κάνουν για ακόμα μία φορά επιφυλακτικούς, καθώς κανένας δεν μοιράζει δωρεάν χρήμα στον πλανήτη μας!
Πόσο μας άλλαξαν όμως όλες αυτές οι πολλές μικρές και μεγάλες κρίσης της 25ετίας, που περάσαμε; Γινόμαστε καλύτεροι, είμαστε έτοιμοι για τους επόμενους κινδύνους που πιθανότατα θα εμφανιστούν στο μέλλον; Μπορούμε να τους προβλέψουμε; Ο κόσμος που ζούμε θα γίνει καλύτερος;
Με μια πρώτη ματιά σίγουρα δεν μπορούμε να είμαστε και τόσο αισιόδοξοι για τις απαντήσεις, καθώς η ανθρωπότητα βρίσκεται αντιμέτωποι με πολλούς εχθρούς που πολλές φορές αργεί και αδυνατεί να αντιμετωπίσει. Στην περίοδο του 1999-2003, η ανθρωπότητα έζησε μια κρίση που εκτός της χρηματιστηριακής κατάρρευσης υπήρχε ο φόβος για την τρομοκρατία. Ένας φόβος που άλλαξε τον κόσμο μας και πολλούς κανόνες σε σχέση με τις ελεύθερες μετακινήσεις των ανθρώπων, ενώ ενίσχυσαν την επικοινωνία µεταξύ των εποπτικών αρχών σε διασυνοριακό επίπεδο, και καθυστούσαν ευκολότερη την επέμβαση και καταπολέμηση της τρομοκρατίας στην πηγή της.
Το 2008 δόθηκε έμφαση στους κινδύνους που απορρέουν από τις διασυνδέσεις και αλληλεξαρτήσεις των χρηµατοπιστωτικών ιδρυµάτων, των αγορών και της µακροοικονοµικής συγκυρίας. Επίσης, οι µέτοχοι και τα υψηλότερα ιστάμενα στελέχη κυριαρχούνταν από χρηματικά κίνητρα, που οδηγούσαν στην αποσταθεροποίηση του συστήµατος κάτι που άλλαξε για ένα διάστημα αλλά δυστυχώς επανέρχεται σταδιακά. Μην ξεγελιέστε, είναι τα ίδια πρόσωπα που εξαιτίας της επιδίωξής τους για υψηλές βραχυπρόθεσµες ανταµοιβές και της αδιαφορίας τους για τη µακροχρόνια απόδοση των επιλογών τους, απέτυχαν να εκτιµήσουν ρεαλιστικά το είδος και το µέγεθος των κινδύνων που αναλάµβαναν.
Είναι οι ίδιοι που σήμερα θέλουν να μας σώσουν από τον «Αρμαγεδόνα», γιατί γνωρίζουν ότι σε δύο μήνες οι αγορές θα χάσουν 20%. Είναι οι ίδιοι που μας χαρακτήριζαν ως Έλληνες τους «αναγκαίους ηλίθιους» για να κερδοσκοπήσουν με την κατάρρευση του ευρώ και της Ε.Ε.. κ.ο.κ.. Πιθανότητες μπορεί να υπάρχουν, αλλά νέο που το ξέρουν όλοι και όλοι θα κερδίσουν από αυτό, παύει να είναι νέο.
Σημαντικές αλλαγές έγιναν και στις μεγάλες εταιρείες αξιολόγησης της πιστοληπτικής ικανότητας, οι οποίες, ελλείψει ιστορικής πληροφόρησης, βαθµολογούσαν τα νέα και πολυσύνθετα παράγωγα προϊόντα εξοµοιώνοντάς τα µε τα κρατικά οµόλογα υψηλής διαβάθµισης, µε συνέπεια οι επενδυτές να υποεκτιµούν τον κίνδυνο και φυσικά να οδηγούνται σε λανθασμένες -ζημιογόνες επιλογές. Η απάντηση στην κρίση του 2008 ήρθε με αλλαγές που επήλθαν στις δομές. Συγκεκριμένα, δημιουργήθηκε η Σύνοδος Κορυφής του G20, το Financial Stability Board (FSB) αλλά και μεταβλήθηκαν τα μερίδια των κρατών-μελών στο ΔΝΤ και την Παγκόσμια Τράπεζα.
Συνεχίστηκαν οι μεταρρυθμίσεις με μεταβολές στην Ευρωπαϊκή Τραπεζική Ένωση, στη Σύνθεση της Επιτροπής της Βασιλείας, στο Ευρωπαϊκό Χρηματοπιστωτικό Εποπτικό Πλαίσιο, τη δημιουργία ενός νέου Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Συστημικού Κινδύνου (ESRB), του Ευρωπαϊκού Συστήματος Χρηματοπιστωτικής Εποπτείας (ESFS,) στο οποίο θα συμμετέχουν και τρείς νέες εποπτικές αρχές: η Ευρωπαϊκή Αρχή Τραπεζών (EBA), η Ευρωπαϊκή Αρχή Ασφαλίσεων και Επαγγελματικών Συντάξεων (EIOPA) και η Ευρωπαϊκή Αρχή Κινητών Αξιών και Αγορών (ESMA). Επίσης, εκτός των μεταβολών στις δομές, έγιναν και αλλαγές στο περιεχόμενο, ασκούμενης μίας μακροοικονομικής πολιτικής, δημιουργώντας το πλαίσιο μίας βιώσιμης ανάπτυξης αλλά και αυξάνοντας τη χρηματοδότηση του ΔΝΤ για την αντιμετώπιση κρίσεων. Επίσης, επήλθαν μεταρρυθμίσεις του Διεθνούς και Ευρωπαϊκού Κανονιστικού και Εποπτικού Χρηματοπιστωτικού, αλλά και της Ευρωπαϊκού Χρηματοπιστωτικού Πλαισίου και της Οικονομικής Διακυβέρνησης της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Η χώρα μας το έζησε στην χειρότερή του μορφή και αποτέλεσε το μεγάλο πείραμα των νέων κανόνων που θεσπίστηκαν έπειτα από την κρίση του 2008 μαζί με τις υπόλοιπες χώρες του Nότου της Ε.Ε..Η αναγκαιότητα για μια ισχυρή οικονομική «θεραπεία» αποτελεί τον πιο σημαντικό παράγοντα για την αποτελεσματικότητά της. Πάνω σε αυτό το νέο πλαίσιο στηρίχθηκε η ΕΚΤ και με την καθοδήγηση του Super Mario και του διαχρονικού «What ever it takes» έσωσε την Ε.Ε.
Ενώ όλα έδειχναν ότι η χώρα μας θα βγει από την κρίση το 2020, ήρθε η επόμενη άμεση κρίση, η πανδημία. Μέσα σε δύο χρόνια βιώσαμε αλλαγές που θα έπαιρναν μια δεκαετία για να γίνουν. Οι αλλαγές στις εργασιακές σχέσεις ήταν το σημαντικότερο γεγονός, καθώς η ευελιξία και το άνοιγμα της αγοράς πέρα από τα σύνορα του κράτους μέσω μιας παγκόσμιας διαδικτυακής πλατφόρμας, έκανε πιο εύκολη την επαφή των manager και των εργαζόμενων χωρίς να υπάρχουν αποστάσεις μεταξύ τους.
Οι επιδοματικές πολιτικές και η ενίσχυση των πολιτών, λειτούργησε υποστηρικτικά στην κατανάλωση και την όσο το δυνατό καλύτερη λειτουργία του συστήματος μέσω lockdown. Tο άφθονο δωρεάν χρήμα που διοχετεύονταν από τις κυβερνήσεις, (στις ΗΠΑ κυρίως οδηγήθηκε στις κεφαλαιαγορές και την κερδοσκοπία σε νέες τεχνολογίες που υπόσχονταν τεράστια κέρδη από τον «καναπέ»), μη γνωρίζοντας σύνορα, επηρέασε το σύνολο του αναπτυγμένου και αναπτυσσόμενου κόσμου, καθώς η εύκολη πρόσβαση απέτρεψε χρεοκοπίες και καταρρεύσεις. Η τηλεκπαίδευση, η τηλεργασία, η επανάσταση στον χώρο της φαρμακοβιομηχανίας είναι μερικά από αυτά που ήρθαν για να μείνουν και να αλλάξουν τις ζωές μας, όπως και σε κάθε κρίση.
Δεν προλάβαμε να πάρουμε ανάσα και αμέσως η δεύτερη μεγάλη κρίση, ως συνέχεια της πρώτης, που βιώνουμε και θα έχει σημαντικές βραχυπρόθεσμες οικονομικές επιπτώσεις, αλλά και γενικές μεταβολές στο μακροπρόθεσμο μέλλον. Η απόλυτη ομοφωνία στην κοινωνία, στο πολιτικό προσωπικό και στις κεντρικές τράπεζες, για την αναγκαιότητα των έκτακτων και αντισυμβατικών μέτρων αλλά και η απόσυρση αυτών στη συνέχεια θα βοηθήσει στην ομαλοποίηση της κατάστασης όταν φθάσουμε στο ουδέτερο σημείο που επιζητούν οι τραπεζίτες, στο αισιόδοξο σενάριο (και αφού τελειώσει ο πόλεμος στην Ουκρανία). Στο απαισιόδοξο, που κυριαρχεί, η ανθρωπότητα και ο καπιταλισμός θα καταρρεύσουν και ίσως να οδηγηθούμε σε έναν τελευταίο μεγάλο ολοκληρωτικό και καταστροφικό παγκόσμιο πόλεμο.
Αν τελικά καταφέρουμε και επιβιώσουμε, και πάλι, θα επανέλθει η κανονικότητα, και οι αλλαγές στις ζωές μας θα είναι σημαντικές και σε συνέχεια αυτών που μας επέβαλε η πανδημία. Θα σταθώ στην σημαντικότερη εξ αυτών την τηλεργασία, που ήρθε για να μείνει σε μεγάλο μέρος εργαζομένων, και να επηρεάσει την παγκόσμια αγορά μετακίνησης εργαζομένων, καθώς αν μια επιχείρηση από τις ΗΠΑ προσλάβει έναν εργαζόμενο στην Ελλάδα, μειώνει το κόστος, της από μισθοδοσία, καθώς στην χώρα μας οι αμοιβές είναι τρεις φορές μικρότερες από τις ΗΠΑ. Ήδη πολλές μεγάλες εταιρείες ξεκίνησαν και αναζητούν με επιτυχία εργαζομένους, καθώς τα 800-1000 ευρώ που δίνουν υπερκαλύπτουν τις ανάγκες της εγχώριας αγοράς (όπου οι βασικοί μισθοί κυμαίνονται από 400-700ευρώ).
Να τονίσουμε ότι αυτό γίνεται τα τελευταία δύο χρόνια και από γερμανικές επιχειρήσεις και είναι και ένας σημαντικός λόγος που εχουμε αύξηση στις εξαγωγές στον τομέα υπηρεσιών που προσφέρουμε. Επίσης, σημαντικότερες θα είναι και οι αλλαγές που θα έρθουν στην ενεργειακή αγορά, στην αγορά των εμπορευμάτων και στην σχέση μας με το περιβάλλον και την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Η στήλη έχει γράψει άρθρα σχετικά με τις επερχόμενες αλλαγές, οι οποίες λόγω της αναγκαιότητας θα γίνουν πιο γρήγορα και πάλι. Γιατί η ενεργειακή και επισιτιστική κρίση ήρθαν για να μείνουν, καθώς δεν είμασταν προετοιμασμένοι για την κλιματική αλλαγή, την εμφάνιση της πανδημίας και φυσικά τον πόλεμο στην Ουκρανία.
Συμπερασματικά όλες οι κρίσεις των τελευταίων ετών μας άλλαξαν, προς το καλύτερο για κάποιους προς το χειρότερο για άλλους. Εξάλλου πάντοτε υπάρχουν αυτοί που βλέπουν μισογεμάτο ή μισοάδειο ένα ποτήρι. Όσον αφορά στις επενδύσεις και τις σωστές αποφάσεις που πρέπει να λάβουμε και πως μας επηρεάζει η κάθε κρίση, αυτό που έχω να τονίσω είναι ότι οι μελέτες στη Συμπεριφορική Χρηματοοικονομική έχουν δείξει ότι η διαδικασία λήψης αποφάσεων επηρεάζεται και διαταράσσεται από την εμφάνιση των συμπεριφορικών σφαλμάτων, όπως είναι τα γνωστικά, αυτά δηλαδή που προκύπτουν από τον τρόπο οργάνωσης των πληροφοριών, τη προδιάθεση και τις συστηματικές διαστρεβλώσεις κατά τη διαδικασία λήψης μιας απόφασης.
Θα σταθώ σε μια κατηγορία εξ αυτών, την αγκίστρωση ή προσκόλληση ένα μέρος τους, όπου κυριαρχεί η τάση του ατόμου να αποφασίζει θέτοντας σημεία αναφοράς που αισθάνεται οικεία. Η αγκίστρωση είναι ένα σφάλμα το οποίο μπορεί πολύ εύκολα να αποδειχθεί, αλλά πολύ δύσκολα να εξαλειφθεί σαν συμπεριφορά. Την αγκίστρωση μπορούμε να την εντοπίσουμε σε πολλούς τομείς της καθημερινότητάς μας καθώς προκειμένου να γίνουν συγκρίσεις, χρησιμοποιούνται σημεία αναφοράς. Ένας σύμβουλος επενδύσεων ενδεχομένως, να χρησιμοποιήσει μια σειρά παρελθοντικών αποδόσεων, για να αποδείξει την ωφελιμότητα της πρότασής του. Αυτό βέβαια είναι μια λανθασμένη πρακτική, καθώς η παρελθοντική απόδοση μιας επένδυσης δεν εγγυάται τη μελλοντική.
Επίσης, ένα γράφημα ενός δείκτη που μας δείχνει πως αντέδρασαν οι αγορές το 1970-1980 στην μεγάλη ενεργειακή κρίση να αποτελέσει σημείο αναφοράς για την μελλοντική που ζούμε. Όμως ποτέ δεν πρέπει να συγκρίνουμε ανόμοια γεγονότα με βάση την επικεφαλίδα τους, καθώς αλλά τα δεδομένα του 1970 και άλλα του 2022. Ζούμε στις «εποχές των αναταράξεων», όπως έγραψε πριν 16 χρόνια ο Άλαν Γκρινσπαν.
Οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων και η εξάρτησή τους από ισχυρότερες ομάδες πάντοτε αποτελούσαν το ορόσημο για την ομαλή λειτουργία του πλανήτη (εξάλλου οι περισσότεροι πόλεμοι γίνονταν, όπως και σήμερα για τον πλούτο της ομάδας που κατείχε περισσότερα, είτε ενεργειακά, είτε επισιτιστικά, είτε για μέταλλα κ.ο.κ.). Οι σχέσεις του ανθρώπου με τη φύση αποτελούν την απαραίτητη προϋπόθεση για την ομαλή συμβίωση με το περιβάλλον και τα υπόλοιπα είδη στον πλανήτη, (από την τροφική αλυσίδα μέχρι τους απαραίτητους πόρους για την επιβίωση). Η σχέση του ανθρώπου με τον καθρέφτη του, θα αποτελεί πάντοτε την σημαντικότερη σχέση πάθους, καθώς είναι αυτή που μας προσδίδει την απαραίτητη γνώση για το ποιοί είμαστε, τι περιμένουμε, τι θέλουμε, τι είμαστε ικανοί να κάνουμε και πόσο έτοιμοι είμαστε να ενισχύσουμε τις υπόλοιπες σχέσεις μας.
Όσον αφορά στη σχέση μας με τις επενδύσεις και τις κρίσεις, όπως θα έλεγε και ο Γκόρντον Γκέκο, «η μητέρα όλων των κακών είναι η ανεξέλεγκτη κερδοσκοπία». Προσδεθείτε λοιπόν για τις πολλές και σημαντικές αλλαγές και αναταρράξεις στο κοντινό μέλλον! Και όπως έγραψε ένας αναλυτής της Bank of America το 2018, «ίσως ζούμε μέσα σε ένα MATRIX». Πιθανό αν αναλογιστούμε ότι όλα γίνονται τόσο γρήγορα για κάποιο λόγο, που δεν είναι άλλος, από το να προλάβουμε να σώσουμε τον πλανήτη που μας φιλοξενεί (το αισιόδοξο σενάριο).
