Σε μία εποχή που η ταχύτητα απόκρισης στις - συχνά πλέον αλλεπάλληλες - κρίσεις ορίζει και την επιτυχία της έκβασης τους, η Ευρώπη θα πρέπει να αναλάβει άμεση δράση, αντί να παρατηρεί πώς αθροίζονται. Εντωμεταξύ δημιουργείται το ερώτημα: Ποιο είναι το επόμενο αόρατο παγόβουνο μπροστά μας; Ποιος θα είναι ο επόμενος μαύρος κύκνος;
Μία κρίση στην ουρά μιας άλλης. Ένας πόλεμος με δυσθεώρητες οικονομικές διασυνοριακές επιπτώσεις εν μέσω ημιτελούς ανάκαμψης από μια πρωτοφανή παγκόσμια πανδημική κρίση. Αυτή είναι η περίπτωση του πολέμου στην Ουκρανία, ο οποίος ενέσκηψε εν μέσω πανδημίας COVID-19, ανατρέποντας επί τα χείρω τις προοπτικές της παγκόσμιας προσπάθειας για ανάκαμψη από τις οικονομικές προεκτάσεις μιας πρωτοφανούς υγειονομικής κρίσης.
Η παρούσα συγκυρία δίνει τροφή για σκέψη σχετικά με την ανάγκη για συστηματικότερη διαχείριση των μικτών κρίσεων και καταστροφών, όχι μόνο σε επιχειρησιακό επίπεδο, αλλά και ως προς την αντιμετώπιση των εκθετικά αυξανόμενων οικονομικών προεκτάσεών τους.
'Όλα γυρίζουν στο οικονομικό
Σημαντικό κεφάλαιο στη διαχείριση κρίσεων και καταστροφών αποτελεί η αντιμετώπιση των οικονομικών επιπτώσεών τους. Ακόμη και αν οφείλονται σε εξωγενείς από την οικονομία παράγοντες, οι καταστροφές είναι δυνατό να επιφέρουν μεγάλους τριγμούς στην οικονομική ζωή ενός τόπου, που συχνά εξαπλώνονται εκτός ορίων της πληγείσας περιοχής, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης.
Η επίδραση μιας μεμονωμένης καταστροφής στην οικονομία είναι δυνατό να ποσοστοποιηθεί σε ικανό βαθμό, ώστε άμεσα και παράλληλα με τον επιχειρησιακό σχεδιασμό απόκρισης να υλοποιηθεί και ο μηχανισμός οικονομικής ανάκαμψης.
Το ίδιο όμως δεν συμβαίνει τόσο εύκολα με κρίσεις και καταστροφές αβέβαιης έκτασης και χρονικής διάρκειας, όπως επίσης και με τη χωροχρονική συνδρομή δύο ή περισσοτέρων διαταράξεων. Συγκυρίες αυτού του είδους τοποθετούν εκθέτη στο μέγεθος και το πλήθος των οικονομικών συνεπειών και περιπλέκουν περαιτέρω το σχήμα διαχείρισης για την οικονομική ανασυγκρότηση.
Γενικά, οι γεωπολιτικές και επιδημιολογικές κρίσεις διεκδικούν μεγάλο μερίδιο, αν όχι επί του συνολικού αριθμού καταστροφών, σίγουρα ως προς το πλήθος και την έκταση των συνεπειών τους. Επίσης, ακόμη και αν οι ανθρώπινες, υλικές και περιβαλλοντικές απώλειες που προκαλούν, ολοκληρώσουν τον κύκλο τους, οι οικονομικές επιπτώσεις τους συνεχίζουν να ξεδιπλώνονται. Ο συνδυασμός τους πολλαπλασιάζει τον αντίκτυπο και κάνει πιο σύνθετη τη διαχείρισή τους.
Χαρακτηριστικά ιστορικά παραδείγματα της συνδρομής των δύο αυτών τύπων κρίσεων, η γρίπη στα τέλη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, η μαύρη πανώλη εν μέσω Εκατονταετούς πολέμου, ο Λοιμός των Αθηνών στο δεύτερο έτος του Πελοποννησιακού πολέμου (5ος αι.πχ), η επιδημία Εbola στην κατεστραμμένη από τον πόλεμο Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό.
Τα πρόσφατα γεγονότα συνιστούν αξιόλογο δείγμα μελέτης περίπτωσης εν εξελίξει και καταδεικνύουν ότι η πιθανότητα εκδήλωσης μικτών καταστροφών, δηλαδή εκδήλωσης περισσοτέρων από μίας κρίσεων ταυτόχρονα ή κατά άμεση χρονική ακολουθία, πρέπει να λαμβάνονται υπόψη στα σενάρια ανάλυσης κινδύνων και χρήζουν ιδιαίτερης άμεσης συστηματικής διεπιστημονικής και πολυπειθαρχικής αντιμετώπισης.
Όχι ακριβώς μαύρος κύκνος
Η πανδημία Covid-19 δημιούργησε νέες και διόγκωσε υπάρχουσες οικονομικές παθογένειες. Ο σχεδιασμός για οικονομική ανάκαμψη στηριζόταν σε σενάρια με κριτήρια μόνο τον χρονικό ορίζοντα και τη φονικότητα του ιού. Η δυνητική συνεπίδραση ενός δεύτερου εξωγενούς δυσμενούς παράγοντα δεν συνυπολογιζόταν. Σύμφωνα με εκτιμήσεις λίγο πριν το ξέσπασμα του πολέμου, το κόστος διαχείρισης της πανδημίας προβλεπόταν να ανέρθει στα $12,5τρισ. ως το 2024.
Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία ήρθε δύο χρόνια μετά το ξέσπασμα της πανδημίας. Δεν αποτελούσε εντελώς απρόβλεπτο αστάθμητο παράγοντα, αν και χαρακτηρίστηκε έτσι αρχικά, ακόμη και σε επίσημες αναλύσεις όπως των Choudhary, Saied et al. Οι συνεχείς παραβιάσεις των συμφωνιών του Μινσκ ήταν γνωστές παρότι δεν έχαιραν ιδιαίτερης κάλυψης από τα διεθνή ΜΜΕ, πλην ελαχίστων αναφορών στην πιθανότητα κλιμάκωσης και αλληλεπίδρασης συνεπειών με αυτές του κορωνοϊού, με χαρακτηριστικότερο το παράδειγμα μελέτης των Quinn et al, ήδη από πέρσι.
Πέρασε, ωστόσο, στην πρώτη γραμμή όχι μόνο της γεωπολιτικής αλλά και της οικονομικής ατζέντας, καθώς προστέθηκε ως ανεξάρτητη μεταβλητή ανατροπής των προοπτικών και στρατηγικών ανάκαμψης από την πανδημία, ενεργοποιώντας ποικίλες αλλά ισχυρές επιπλέον επιπτώσεις, οι οποίες διαχέονται σε όλες τις οικονομικές ζώνες και σε κάθε κλάδο οικονομίας.
Τα μέτωπα της διπλής κρίσης
Πλήγμα στην ανάπτυξη και έκρηξη πληθωρισμού είναι τα δύο κύρια μέτωπα της αναδυόμενης οικονομικής κρίσης λόγω ξεσπάσματος πολέμου στη σκιά της πανδημίας.
Κάθε χώρα έχει βιώσει πλέον ότι η κρίση αυτή τροφοδοτείται από τις κυρώσεις που επιβάλλονται, την αυξανόμενη επισιτιστική και ενεργειακή ανασφάλεια, τους κραδασμούς σε εμπορική δραστηριότητα και εφοδιαστική αλυσίδα. Κάθε νοικοκυριό βιώνει επίσης την ακρίβεια των τιμών, προοδευτικά ήδη και την έλλειψη των αγαθών.
Επιπτώσεις ανά κλάδο οικονομίας
Ο πόλεμος επιδεινώνει τις συνθήκες σε νευραλγικούς τομείς της οικονομίας, ήδη πληττόμενους, ή σε φάση ατελούς ανάκαμψης από τα δεινά της πανδημίας. Οι κυρώσεις και η διάρκεια του πολέμου καθορίζουν την έκταση των συνεπειών, αποτελώντας παράγοντες διαπλεκόμενους με τους ήδη υπάρχοντες πανδημικούς(διάρκεια πανδημίας, πιθανότητα μελλοντικών εξάρσεων, κ.α.).
Η ενέργεια και ο κλάδος τροφίμων πλήττονται άμεσα, καθώς Ουκρανία και Ρωσία αποτελούν κόμβους της παγκόσμιας παραγωγής σιτηρών και εξαγωγής ορυκτών καυσίμων.
Η Παγκόσμια Τράπεζα αναφέρει ότι πρόκειται για την υψηλότερη άνοδο στις τιμές των εμπορευμάτων τα τελευταία 50 έτη.
Οι σχετικές αναλύσεις που δημοσιεύονται προειδοποιούν επίσης για στρεβλώσεις στο χρηματοπιστωτικό σύστημα και το συναλλακτικό κύκλωμα, αποπροσανατολισμό της διεθνούς μεταναστευτικής πολιτικής λόγω της μαζικής μετατόπισης πληθυσμού, αποπαγκοσμιοποίηση, εμπόδια στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, δημοσιονομικές επιβαρύνσεις, αβεβαιότητα στην αγορά, τα οποία έρχονται να προστεθούν στις ήδη μεγάλες επιβαρύνσεις που έφερε η πανδημία σε μεταφορές, παραγωγή, πρώτες ύλες, ενέργεια κ.α..
Το φετινό World Economic Forum έθεσε ψηλά στην ατζέντα επίσης την επιρροή της πανδημίας και του πολέμου στη χάραξη πολιτικής κατά της κλιματικής αλλαγής, λόγω αλλαγής προτεραιοτήτων, ανακατανομής κονδυλίων και ανάγκης για επίσπευση ενεργειακής μετάβασης για απεξάρτηση από Ρωσία.
Το 6ο πακέτο κυρώσεων έφερε τριγμούς όχι μόνο στη ρώσικη οικονομία, αλλά και στο διεθνές εμπόριο, τις ξένες άμεσες επενδύσεις, τη ναυτιλία και τα ακίνητα, ως συνέπεια των όρων απαγόρευσης ρωσικού πετρελαίου και συναλλαγών επί ακινήτων με Ρώσους.
Και όλα αυτά χωρίς να λαμβάνεται υπόψη το κόστος εξοπλισμού και επανεξοπλισμού. Όπως καταγράφεται στο φετινό Forum on the Arms Trade, σημαντικά μέρη προϋπολογισμών υπερδυνάμεων αλλά και γειτονικών μικρών οικονομιών θα διοχετευθούν στην καταστροφή, έναντι της ανάκαμψης, στην άμυνα έναντι της κλιματικής αλλαγής.
Επιπτώσεις ανά οικονομική περιφέρεια
Αδιαμφισβήτητα η Ουκρανία και η Ρωσία δέχονται ισχυρότατους οικονομικούς κραδασμούς. Ωστόσο, κι άλλες χώρες κινδυνεύουν να πέσουν σε ύφεση φέτος, ενώ δύσκολα θα μείνει ανεπηρέαστο έστω και ένα ελάχιστο ποσοστό παγκοσμίως.
Στην πρόσφατη αναθεώρηση του World Economic Outlook (Ιούλιος 2022), το ΔΝΤ μειώνει περαιτέρω τις προβλέψεις παγκόσμιας ανάπτυξης, εκτοξεύει τις εκτιμήσεις για πληθωρισμό και τετραπλασιάζει τον κίνδυνο ύφεσης για τις οικονομίες των G7, με τη Γερμανία πρώτη στο κάδρο. Το θερινό Economic Forecast της Ευρωπαϊκής Επιτροπής επαναλαμβάνει ότι η Ευρώπη βρισκόταν σε προχωρημένο στάδιο ανάκαμψης από την πανδημία στο ξέσπασμα του πολέμου, δίνει ωστόσο ακόμη χαμηλότερες προσδοκίες ανάπτυξης και περαιτέρω εκτόξευση πληθωρισμού σε σχέση με την εαρινή έκθεση.
Στις ΗΠΑ, η οικονομία βρίσκεται ήδη σε υπερθέρμανση, με τον πληθωρισμό σε ιστορικό υψηλό 40 ετών. Μία ακόμη αύξηση επιτοκίων ήρθε προσφάτως να προστεθεί στην πρόσφατη αύξηση επιτοκίων από την Fed, τη μεγαλύτερη των 22 τελευταίων ετών, η οποία αν και προλογιζόμενη αρκετά πριν, ήρθε καθυστερημένη σύμφωνα με την αγορά, τη στιγμή που ήδη κάποιοι τοπικοί δείκτες όπως ο GDPNow της Fed της Ατλάντα αποτυπώνουν ότι τεχνική ύφεση έχει ίσως ήδη ξεκινήσει.
Υψηλή διακύμανση οικονομικών συνεπειών συναντάται ανά οικονομική περιφέρεια στον υπόλοιπο κόσμο. Χώρες με υπερδανεισμό, χαμηλά ποσοστά απασχόλησης, περιορισμένο δημοσιονομικό χώρο ασφυκτιούν έτι περαιτέρω. Αναπτυσσόμενες οικονομίες έχουν τη μεγαλύτερη επιβράδυνση ανάπτυξης διατηρούμενη στις αντίστοιχες προβλέψεις και το 2023. Οι ιδιαίτερες συνθήκες στην Κίνα σε επίπεδο Covid αλλά και αγοράς ακινήτων δημιουργούν περισσότερα οικονομικά spillovers παγκοσμίως.
Κίνδυνος αποπαγκοσμιοποίησης;
Στο μεταξύ πληθαίνουν οι φωνές για πιθανή αποπαγκοσμιοποίηση. Είτε αυτές οι φωνές απηχούν διογκωμένες αναγνώσεις τάσεων ή ίσως και πληττόμενες τοποθετήσεις πόλων επιρροής, ένα είναι το σίγουρο. Η μικτή παγκόσμια κρίση που διερχόμαστε προκαλεί σημαντικούς τριγμούς, ωστόσο δεν αρκεί για να εκτρέψει την αδρή πορεία της διεθνούς οικονομικής πολιτικής.
Ωστόσο, θα πρέπει να διερευνηθούν τα πρότυπα πρόβλεψης, ετοιμότητας και διαχείρισης τόσο της παρούσης, όσο και αντίστοιχων μελλοντικών καταστάσεων. Να αντιμετωπιστούν με προδραστική διεπιστημονική προσέγγιση, ώστε η συνδιαχείριση πολλαπλών κρίσεων και καταστροφών στο εγγύς μέλλον να μην ενεργοποιείται αποκλειστικά εκ των υστέρων και ad hoc. Αντιθέτως, να αναπτυχθούν ασφαλιστικές δικλίδες και αντανακλαστικά για αποτροπή ή/και έγκαιρη, πιο αποτελεσματική απόκριση, και των οικονομικών επιπτώσεών τους, οι οποίες καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό την επιτυχία ανάκαμψης σε όλα τα επίπεδα. Ας μην περιμένουμε τον επόμενο μαύρο κύκνο. Ας τον αναμένουμε.
