Το εργοστάσιο παραγωγής επισώτρων (ελαστικών τροχών αυτοκινήτων) της Pirelli στην Πάτρα, κατά καιρούς βρίσκεται στην επικαιρότητα. Ειδικά μετά από κάθε κλείσιμο βιομηχανικής μονάδας στη χώρα μας.
Μάλιστα όταν το κλείσιμο μια παραγωγικής μονάδας αποδίδεται στον ακραίο ριζοσπαστισμό, όπως για παράδειγμα συνέβη με το εργοστάσιο της BSH στον Πειραιά, τότε η σύγκριση είναι αναπόφευκτη. Και όπως συνέβη στην περίπτωση της BSH, έτσι και στη βιομηχανική μονάδα της Pirelli Hellas που βρίσκονταν στις Ιτιές της Πάτρας, η αριστερή ιδεοληψία οδήγησε στο να μπει το λουκέτο ή στην καλύτερη περίπτωση το επιτάχυνε.
Κι ενώ για την BSH πλέον όλοι γνωρίζουν πως τελικά φτάσαμε στο λουκέτο, για την Pirelli Hellas, ακούγονται πολλά. Ο Ριζοσπάστης της 13ης Ιουλίου 2012, με αφορμή τα λουκέτα που μπαίνουν στις χαλυβουργίες την περίοδο εκείνη αναφέρει σε άρθρο του με τίτλο «Τα ψέματα με την “Pirelli”», ότι «ξεχωριστή θέση στη βρώμικη προπαγάνδα πήραν τα ψέματα με το εργοστάσιο της εταιρείας ελαστικών “Pirelli” στην Πάτρα, που η εργοδοσία έκλεισε το Φθινόπωρο του 1991. Κίνηση που δεν είχε σχέση -όπως “παπαγάλιζαν” ξανά χθες τα αστικά ΜΜΕ- με τις κινητοποιήσεις που είχαν κάνει οι εργαζόμενοι, αλλά ήταν μέρος της ευρείας κλίμακας αναδιάρθρωσης που έκανε ο ιταλικός κολοσσός εκείνη την περίοδο».
Και συνεχίζει: «Kανείς “ανεξάρτητος” δημοσιογράφος δεν είπε και ούτε έγραψε πως, όταν έκλεινε το εργοστάσιο στην Πάτρα, η “Pirelli” άνοιγε εργοστάσιο στην Τουρκία όπου τα μεροκάματα ήταν πολύ πιο χαμηλά». Με άλλα λόγια η Pirelli έφυγε με στόχο την αύξηση του κέρδους και όχι λόγω των κινητοποιήσεων της περιόδου 1990-91.
Μια διαφορετική διάσταση στο ίδιο θέμα, έδωσε πρόσφατα και η εφημερίδα «Το Βήμα» με αφορμή την αποχώρηση της Pizza Hut από την Ελλάδα. Σε άρθρο του περασμένου Αυγούστου (08.08.2020) με τίτλο «Όταν έφευγαν από την Ελλάδα η Pirelli και η Goodyear» αναφέρεται σε πολιτικές συμφωνίες και δημόσιες προμήθειες ως αιτίες για την αποχώρηση της Pirelli Hellas από την εγχώρια παραγωγή επισώτρων.
Ειδικότερα στο άρθρο γίνεται λόγος για συμφωνία του επικεφαλής της ιταλικής Pirelli, Λεοπόλντο Πιρέλι με τον πρώην πρωθυπουργό Ανδρέα Παπανδρέου, η οποία ακυρώθηκε με την έλευση της κυβέρνησης Μητσοτάκη και ότι «ο ουσιαστικός λόγος, δεν ήταν σε καμία περίπτωση οι εργατικές διεκδικήσεις και τα όποια συνδικαλιστικά τερτίπια, αλλά οι δημόσιες προμήθειες, δηλαδή οι προμήθειες σε ελεγχόμενους από το κράτος και την κυβέρνηση συγκοινωνιακούς και άλλους φορείς και υπηρεσίες». Και προς επίρρωση των ανωτέρω, ο αρθρογράφος επικαλείται και το κλείσιμο της μονάδας της Good Year στην Θεσσαλονίκη λίγα χρόνια αργότερα (1996).
Η αλήθεια βρίσκεται σε μια έκθεση του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδος (ΤΕΕ) για τις τέσσερις σημαντικότερες βιομηχανίες της περιοχής της Δυτ. Ελλάδας που έβαλαν λουκέτο. Πρόκειται για μια έκθεση του ΤΕΕ Δυτ. Ελλάδος, που καταγράφει τις συνθήκες κάτω από τις οποίες έκλεισαν η Πειραϊκή-Πατραϊκή, η Pirelli Hellas, η Ελληνική Βιομηχανία Όπλων (ΕΒΟ) και η ΕΓΛ-Χαρτοποιίες Δυτ. Ελλάδος. Στην έκθεση αυτή, γίνεται επιμερισμός των ευθυνών, τόσο της εργοδοσίας της Pirelli Hellas, όσο και των συνδικαλιστών, που εκείνη την περίοδο ύψωσαν ένα λάβαρο που σχηματικά συνοψίζεται στο… «ΟΛΑ ή ΤΙΠΟΤΕ».
Το ΤΕΕ για την Pirelli
Ειδικότερα το τμήμα Δυτ. Ελλάδας του ΤΕΕ, τον Μάιο το 1992 επιχειρεί να αποτυπώσει την κατάσταση στην Pirelli Hellas, όσο και τους λόγους στους οποίους, εργοδοσία και εργαζόμενοι οδηγήθηκαν στα άκρα. Στην έκθεση γίνεται μια καταγραφή, τόσο της εγχώριας αγοράς επισώτρων -όπως λέγονται τα ελαστικά των τροχών των αυτοκινήτων- όσο και της διεθνούς αγοράς, από την οποία επηρεάζονταν η παραγωγή του εργοστασίου της Pirelli στην Πάτρα. Η εταιρεία, όπως διαπιστώνει το ΤΕΕ, δεν ήταν υπερχρεωμένη, όπως π.χ. ήταν η Πειραϊκή Πατραϊκή.
Εμφάνισε ωστόσο για πρώτη φορά μικρές ζημίες το 1989 ύψους 0,21 εκατ. δολ. ΗΠΑ, οι οποίες επιδεινώθηκαν την επόμενη χρονιά στα 5,4 εκατ. δολ. Συγκεκριμένα, τα οικονομικά μεγέθη της εταιρείας επιδεινώθηκαν σημαντικά στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’80. Το κόστος πωλήσεων αυξήθηκε με μεγαλύτερη ταχύτητα από τις πωλήσεις. Ανήλθε κατά 41% την περίοδο 1986-1990 έναντι αύξησης 32% στις πωλήσεις.
Το πιο σημαντικό ωστόσο η υπέρμετρη αύξηση των υποχρεώσεων και ειδικότερα των βραχυπρόθεσμων υποχρεώσεων οι οποίες υπερτριπλασιάστηκαν κατά την περίοδο 1985-1990. Από 14 εκατ. δολ. ανήλθαν σε 42 εκατ. δολ. ΗΠΑ. Έτσι η εταιρεία το 1990 βρέθηκε με αρνητικό κεφάλαιο κίνησης και είχε άμεση εξάρτηση από την μητρική εταιρεία για τη συνέχιση της λειτουργία της.
Ο δανεισμός από εγχώρια πιστωτικά ιδρύματα ήταν ανεπίτρεπτος, παρόλο που η ΕΤΕ και η Εμπορική Τράπεζα κατείχαν από 10% του μετοχικού κεφαλαίου στην Pirelli Hellas. Το επιτόκιο δανεισμού το 1991 ανέρχονταν σε 29%, αφού ο πληθωρισμός είχε ξεπεράσει το 20%. Όπως αναφέρει η έκθεση η ανατίμηση των προϊόντων σε καμία περίπτωση δεν μπορούσε να καλύψει τον πληθωρισμό και την αύξηση του κόστους κεφαλαίου.
Επίσης η μητρική εταιρεία βρίσκονταν σε δυσχερή θέση. Η άνοδος των ασιατικών τίγρεων και το χαμηλό κόστος παραγωγής τους χτυπούσε την βιομηχανία της τότε Ευρωπαϊκής Ένωσης, γνωστής ως ΕΟΚ με 12 κράτη-μέλη. Η βιομηχανική παραγωγή επισώτρων, χάρις στους αυτοματισμούς εκτοξεύονταν, παρά τη μείωση του προσωπικού στις μονάδες παραγωγής. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι στην ΕΟΚ, ενώ η παραγωγή νεών ελαστικών και προϊόντων ελαστικού αυξήθηκε σε όγκο 9% την περίοδο 1980-1987, την ίδια περίοδο η απασχόληση μειώθηκε κατά 11%.
Η κατανάλωση ελαστικών αυτοκινήτων αυξήθηκε ακόμη περισσότερο στην ΕΟΚ, αλλά το μεγαλύτερο μερίδιο της αύξησης αυτής περιήλθε σε Ασιάτες κατασκευαστές που εισέρχονται την περίοδο εκείνη αγορά της ΕΟΚ. Συγκεκριμένα οι εισαγωγές ελαστικών από χώρες εκτός ΕΟΚ υπερδιπλασιάζονται την την περίοδο 1980-88 και από 209 χιλ. τόνους ανέρχονται σε 437 χιλ. τόνους.
Οι εξελίξεις αυτές επιφέρουν σε διεθνές επίπεδο μια ισχυρή τάση συγκέντρωσης της παραγωγής ελαστικών. Η ιαπωνική Bridgestone συγχωνεύθηκε με την αμερικανική Firestone, η γαλλική Michelen αγόρασε την Uniroyal, η Pirelli την Armstrong και διαπραγματεύονταν την περίοδο εκείνη τη Continental. Το χειρότερο είναι καθώς ο ανταγωνισμός αυξάνει, αρχίζει το κλείσιμο μονάδων παραγωγής ελαστικών ανά τον κόσμο. «Ήδη η Michelen (Γαλλία), Goodyear (ΗΠΑ), Bridgestone (Ιαπωνία) έχουν ανακοινώσει κλείσιμο ορισμένων εργοστασίων τους και περιμένουν περαιτέρω πτώση κερδών τους», αναφέρει η έκθεση του ΤΕΕ του Μαΐου 1992. Και προσθέτει: «Οι μικρότεροι κατασκευαστές ελαστικών (Πορτογαλία, Ελλάδα, Ισπανία, Ιρλανδία) κινδυνεύουν να αποδυναμωθούν αρκετά».
Η περίπτωση της Ελλάδας
Η Pirelli στο πλαίσιο αυτό δεν μένει «αβρόχοις ποσί». Η μητρική εταιρεία μειώνει κατά 1.760 τις θέσεις εργασίας το 1990 και εξαγγέλλει, περαιτέρω μείωση 3.000 θέσεων εργασίας το 1991. Ωστόσο, σύμφωνα με τον επικεφαλής της πολυεθνικής εταιρείας, Λουτσιάνο Ματιέλι, ο σχεδιασμός αυτός δεν περιλαμβάνει την Ελλάδα.
Αντίθετα από την μητρική εταιρεία, προβάλλεται η αναδιάρθρωση του εργοστασίου της Πάτρας, όπου η παραγωγική διαδικασία πλέον θα εστιαστεί στην παραγωγή επισώτρων επιβατικών αυτοκινήτων και θα εγκαταλειφθεί η παραγωγή γιγαντιαίων επισώτρων, δηλαδή ελαστικών για μεγάλα οχήματα (φορτηγά, τρακτέρ, μηχανήματα έργων κ.λπ.).
Σύμφωνα με το ΤΕΕ, η εταιρεία προσήλθε το Φεβρουάριο του 1991 με πρόταση άμεσης μείωσης της παραγωγής των γιγαντιαίων επισώτρων με στόχο την ολοσχερή κατάργησή της. Στο πλαίσιο αυτό θα καταργούνταν 70 θέσεις εργασίας. Από αυτές, οι μισές θέσεις εργασίας θα μεταφέρονταν στις γραμμές παραγωγής ελαστικών επιβατικών αυτοκινήτων ενώ οι υπόλοιπες 35 θα καταργούνταν μέσω κινήτρων και με την καταβολή 1,5 εκατ. δρχ. επιπλέον της νόμιμης αποζημίωσης. Την περίοδο εκείνη (Απρίλιος 1991) το εργοστάσιο της Pirelli απασχολούσε 460 εργαζόμενους, ενώ η συνολική απασχόληση εργαζομένων της Pirelli σε ολόκληρη την χώρα, έφτανε τα 670 άτομα.
Παράλληλα με την πρόταση αυτή, η εταιρεία πρότεινε διάφορα μισθολογικά, όπως π.χ. 6ημερη λειτουργία του εργοστασίου με 5ημερη εργασία των εργαζομένων, αυξήσεις του προσωπικού κάτω από τον τιμάριθμο και «διάθεση για υπαλληλοποίηση του προσωπικού». Είναι η περίοδος συζήτησης της νέας ΣΣΕ στην επιχείρηση.
Σημειώνεται ότι τη προηγούμενη χρονιά, συνολικά 70 ημέρες είχε μείνει κλειστό το εργοστάσιο της Pirelli Hellas, καθώς αδυνατούσαν διοίκηση και εργαζόμενοι να έρθουν σε συμφωνία για τη ΣΣΕ του 1990, αλλά και λόγω των απεργιών των εργαζομένων της ΔΕΗ. «Το πρώτο τρίμηνο του 1990 υπήρξε έντονη εργατική αντιπαράθεση με την εταιρεία για την υπογραφή σύμβασης με πολυήμερο απεργιακό αγώνα», αναφέρει η έκθεση του ΤΕΕ Δυτ. Ελλάδος.
Το χρονικό της σύγκρουσης
Μετά από ένα περίπου μήνα διαβουλεύσεων και αφού η Pirelli Hellas και οι εργαζόμενοι δεν βρίσκουν άκρη, το Μάρτιο του 1991 και η διοίκηση της εταιρείας θέτει σε διαθεσιμότητα 80 εργαζόμενους του εργοστασίου της Πάτρας με την αιτιολογία της μείωσης της παραγωγής των γιγαντιαίων ελαστικών κατά δύο βάρδιες. Ωστόσο στις 2 Απριλίου 1991, η διοίκηση θα ανακαλέσει τη διαθεσιμότητα επιδιώκοντας μια νέα προσπάθεια συμφωνίας για την επίτευξη νέας ΣΣΕ. Τα τρία σωματεία ωστόσο δεν συμφωνούν με τις προτεινόμενες αυξήσεις και το 6ημερο λειτουργίας, ενώ θεωρούν θετικά τα περί υπαλληλοποίησης των εργαζομένων στο εργοστάσιο.
Στις 11 Απριλίου 1991, η μη επίτευξη συμφωνίας διοίκησης και εργαζομένων, οδηγεί σε στάσεις εργασίας στις 11, 13, 23 και 29 Απριλίου και 24ωρη απεργία στις 25 Απριλίου. Στις 28 και 29 Απριλίου γίνεται τριμερής συνάντηση στο υπ. Εργασίας, χωρίς ωστόσο αποτέλεσμα. Έτσι στις 30 Απριλίου η διοίκηση της εταιρείας προχωρά σε 21 απολύσεις εργαζομένων. Σε απάντηση, στις 2 Μαΐου 1991, οι εργαζόμενοι ξεκινούν εναλλασσόμενες 4ωρες στάσεις εργασίας σε κάθε βάρδια. Τις τέσσερις ώρες απεργεί το σωματείο εργατών παραγωγής και τις υπόλοιπες τέσσερις το σωματείο τεχνιτών συντήρησης. Η διοίκηση της Pirelli απαντά στις κινητοποιήσεις, με την διακοπή της λειτουργίας του εργοστασίου.
Στις 14 Μαΐου το δικαστήριο απορρίπτει τις αγωγές των εργαζομένων και τις ανταγωγές της διοίκησης της Pirelli. Στις 29 Μάϊου πραγματοποιείται με τη μεσολάβηση της ΓΣΕΕ συνάντηση διοίκησης και εργαζομένων όπου διαφαίνονται κάποιες θετικές διαθέσεις της εταιρείας κυρίως σε μισθολογικά θέματα (6ημερο, απολύσεις κ.λπ.). Οι συζητήσεις διακόπτονται κάτω από το βάρος της απώλειας ζωής ενός απολυμένου εργαζόμενου.
Μετά από ένα μήνα κινητοποιήσεων και ουσιαστικής απραξίας του εργοστασίου, σωματεία, ΓΣΕΕ και υπουργός Εργασίας (Α. Καλατζάκος) ζητούν συνάντηση με την διοίκηση της επιχείρησης. Η τελευταία επιστρέφει στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων φέρνοντας «σχέδιο αναδιάρθρωσης της Pirelli Hellas», η αποδοχή του οποίου τίθεται ως προϋπόθεση για τη συνέχιση των διαπραγματεύσεων. Το σχέδιο προβλέπει επενδύσεις 2 δις. δρχ. στην 3ετία, 6ημερη λειτουργία τη μονάδας, 3ετή εργασιακή ειρήνη με μισθολογικές αυξήσεις στο επίπεδο του πληθωρισμού, αύξηση της παραγωγικότητας κατά 10% κάθε έτος για 3 έτη και μείωση του προσωπικού κατά 35 θέσεις εργασίας με την παροχή κινήτρων.
Μια εβδομάδα αργότερα (22 Ιουλίου 1991), τα σωματεία απορρίπτουν το σχέδιο και ζητούν από την εταιρεία την επαναπρόσληψη 20 απολυμένων, απόρριψη της 6ημερης λειτουργίας του εργοστασίου, των σχεδίων αύξησης της παραγωγικότητας κ.ά. Στο σημείο αυτό, αξίζει να σημειωθεί ότι η παραγωγικότητα του εργοστασίου της Πάτρας, είναι από τις χαμηλότερες μεταξύ 22 εργοστασίων της Pirelli διεθνώς. Συγκεκριμένα, όπως αναφέρει το ΤΕΕ, ο δείκτης παραγωγικότητας (παραγωγή ελαστικών ανά άτομο και ημέρα) κατατάσσει το 1989 την Πάτρα στην 21η θέση μεταξύ 22 εργοστασίων της Pirelli και την επόμενη χρονιά στην 18η θέση.
Στις 2 Αυγούστου 1991 η ΓΣΕΕ προσέρχεται με πρόταση γεφύρωσης των θέσεων μεταξύ διοίκησης και εργαζομένων στην Pirelli. Το σχέδιο αυτό αποδέχθηκε κατ’ αρχήν η εταιρεία, αλλά δεν έγινε δεκτό από τα σωματεία. Στις 19 Αυγούστου η μεγάλη απεργία διαρκείας κρίνεται παράνομη και καταχρηστική, αλλά για την διοίκηση της Pirelli το ποτήρι έχει ξεχειλίσει. Τις αμέσως επόμενες ημέρες, ανακοινώνεται το οριστικό κλείσιμο του εργοστασίου και κοινοποιούνται οι απολύσεις σε όλο το προσωπικό. Το σύνθημα «ΟΛΑ ή ΤΙΠΟΤΕ» γίνεται πραγματικότητα.
Δέκα ημέρες αργότερα τα σωματεία ζητούν με επιστολή τους από την εταιρεία να συμφωνήσουν πάνω στην βάση της απόφασης του Πρωτοδικείου, αλλά η διοίκηση της Pirelli την απορρίπτει, θεωρώντας ότι η απόφαση αυτή αποτελεί μονομερής παραχώρηση της επιχείρησης και απέχει από το αρχικό σχέδιο που είχε παρουσιάσει η ΓΣΕΕ. Ένα μήνα αργότερα, στις 15 Σεπτεμβρίου 1991, τα σωματεία αποστέλλουν νέα επιστολή στην διοίκηση της Pirelli Hellas κάνοντας αποδεκτή την πρόταση αναδιάρθρωσης της επιχείρησης που είχε παρουσιάσει η ΓΣΕΕ στις 2 Αυγούστου. Ωστόσο όπως αναφέρει η έκθεση του ΤΕΕ «είναι μάλλον αργά».
Συμπέρασμα
Το αβίαστο συμπέρασμα που προκύπτει είναι ότι η διοίκηση της μητρικής Pirelli στις αρχές του 1991 δεν είχε καμία πρόθεση να κλείσει το εργοστάσιο της Πάτρας. Αυτό προκύπτει τόσο από τις δηλώσεις του επικεφαλής της ιταλικής πολυεθνικής Λ. Ματιόλι, όσο και από το γεγονός ότι η εταιρεία για τη χρονιά, εκείνη ξεκίνησε την υλοποίηση επενδυτικού σχεδίου 602 εκατ. δρχ. με στόχο το εκσυγχρονισμό των γραμμών παραγωγής επισώτρων επιβατικών αυτοκινήτων. Από το σχέδιο αυτό πρόλαβαν να επενδυθούν μόλις το 1/4, περίπου 142 εκατ. δρχ., καθώς αμέσως μετά ξεκίνησαν οι κινητοποιήσεις των εργαζομένων, το 90% των οποίων συμμετείχαν στα τρία σωματεία της επιχείρησης.
«Το γεγονός ότι πραγματοποιήθηκε η έναρξη παραγωγής νέων προϊόντων το 1989 και 1990 (επιβατικά P6, P600, P2000) δείχνει ότι υπήρχε στρατηγική ανάπτυξης παραγωγής επιβατικών ελαστικών», αναφέρει το ΤΕΕ το 1992. Και συνεχίζει: «Επίσης το γεγονός ότι έγιναν παραγγελίες και παραλαβές των απαιτούμενων πρώτων υλών για την παραγωγή όλου του 1991 κι ότι υπήρχε πρόβλεψη επενδύσεων 602.000.000 δρχ. για το ίδιο έτος και μάλιστα πραγματοποιήθηκαν επενδύσεις 142.000.000 δρχ. δείχνει κατά τη γνώμη μας, ότι στην αρχή τουλάχιστον της αντιπαράθεσης με τους εργαζόμενους (αρχές του 1991) δεν υπήρχε σχέδιο από την εταιρεία για το κλείσιμο του εργοστασίου».
Το δεύτερο συμπέρασμα είναι ότι η Pirelli Hellas, δεν ήταν η καλύτερη επιχείρηση της χώρας και ότι η εταιρεία λειτουργούσε με χαμηλή αποδοτικότητα ιδίων κεφαλαίων, πενιχρά κέρδη κ.ο.κ. Οι συγκρίσεις με την Good Year που λειτουργούσε αντίστοιχο εργοστάσιο στη Θεσσαλονίκη δείχνουν ότι η τελευταία είχε καλύτερους δείκτες παραγωγικότητας, απόδοσης κ.λπ. Ωστόσο η Good Year, είχε προλάβει λίγα χρόνια πριν, μέσω προγράμματος παροχής κινήτρων να μειώσει το προσωπικό της κατά 160 εργαζόμενους, κάτι που δεν έπραξε η Pirelli Hellas. Επομένως και ως ένα βαθμό αποδίδονται ευθύνες και στην ελληνική διοίκηση της επιχείρησης για το κλείσιμο του εργοστασίου της Pirelli στην Πάτρα.
Μετά το κλείσιμο τoυ εργοστασίου, οι εργαζόμενοι απέδωσαν ευθύνες στην κυβέρνηση του Κων/νου Μητσοτάκη. Ανέφεραν ότι, αν η Ελληνική κυβέρνηση έδινε περισσότερες κρατικές προμήθειες ελαστικών (ΕΑΣ, στρατός κ.λπ.) στην Pirelli, όπως συνέβαινε τα προηγούμενα χρόνια, το εργοστάσιο δεν θα έκλεινε. Ωστόσο και αυτό το επιχείρημα δεν ευσταθεί, με δεδομένο το σχέδιο της ιταλικής εταιρείας να εστιαστεί το εργοστάσιο της Πάτρας αποκλειστικά στην παραγωγή επισώτρων επιβατικών αυτοκινήτων. Μια τέτοια στροφή, αναμφίβολα έβγαζε εκτός πελατολογίου το Ελληνικό Δημόσιο.
Συνοπτικά, είναι άγνωστο ακόμη τι θα έκανε η Pirelli Hellas, αν δεν υπήρχαν οι κινητοποιήσεις των εργαζομένων του 1991. Με υποθέσεις δεν μπορεί κάποιος να είναι σίγουρος για το τι θα συνέβαινε. Το πιο πιθανό θα ήταν, σε μεταγενέστερο χρόνο, όπως συνέβη και με την Good Year στη Θεσσαλονίκη, να έκλεινε η ίδια η εταιρεία το εργοστάσιό της Πάτρας, καθώς δεν θα μπορούσε να ανταγωνιστεί αντίστοιχα εργοστάσια στην Ασία ή στην Ν. Αμερική και την Αν. Ευρώπη. Ωστόσο, η παράθεση των γεγονότων δείχνουν ότι αν οι εργαζόμενοι δεν συνετέλεσαν καθοριστικά στο κλείσιμο του εργοστασίου, τότε επιτάχυναν ουσιαστικά την διαδικασία αυτή.
