O πρόσφατος θάνατος του Γκoρμπατσώφ, δημιούργησε συγκινησιακή φόρτιση, τόσο στη Ρωσία όσο και στον δυτικό κόσμο.
Ο εκλιπών υπήρξε, αναμφισβήτητα, σημαντική μορφή στα γεγονότα της χώρας του, αλλά και στα τεκτενόμενα στη διεθνή σκηνή, για δύο ολόκληρες δεκαετίες.
Με σημαντικές επιτυχίες στο εξωτερικό, ο Γκορμπατσώφ απέτυχε να μεταρρυθμίσει την οικονομία στο εσωτερικό της χώρας του, παρά τη βούλησή του να της προσδώσει μια νέα αναπτυξιακή ώθηση.
Το σοβιετικό σύστημα απλώς κατέρρευσε διότι είχε φθάσει πλέον στα όριά του και καμία προσπάθεια εκσυγχρονισμού δεν μπορούσε να αντισταθεί σε αυτήν την μη αναστρέψιμη ιστορική τάση.
Όμως, λίγοι γνωρίζουν ότι πίσω από αυτές τις, εις μάτην, προσπάθειες υπήρχε ένας από τους μεγαλύτερους σοβιετικούς οικονομολόγους της εποχής, ο Abel Agenbeguian. Γεωργιανός στην καταγωγή, ακαδημαϊκός και αρχισυντάκτης μιας πολύ σημαντικής επιθεώρησης, που ο ίδιος δημιούργησε και η οποία έφερε τον τίτλο: «Οικονομία και Οργάνωση της Βιομηχανικής Παραγωγής», υπήρξε, κατά γενική αποδοχή, ο οικονομικός εγκέφαλος της περεστρόικα και φανατικός υποστηρικτής της «Ouskorenie», επιτάχυνσης, και της «Glasnost», διαφάνειας, των οποίων η εφαρμογή στην οικονομία θα προσέδιδε στη σοβιετική οικονομία την απαραίτητη δυναμική ώστε να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τις νέες προκλήσεις του εικοστού πρώτου αιώνα.
Παρά το γεγονός ότι ο ίδιος παρέμενε πιστός στο πιστεύω του, ότι ο σοσιαλισμός είναι ανώτερος από τον καπιταλισμό, η προσέγγιση της οικονομικής κατάστασης εκείνης της περιόδου που επιχείρησε χαρακτηριζόταν από ρεαλισμό.
Ο ίδιος ο Γκορμπατσώφ επιθυμούσε το βιβλίο τού Aganbeguian με τίτλο: «Παρεστρόικα, η διπλή σοβιετική πρόκληση», στο οποίο περιγραφόταν η νέα οικονομική πολιτική που θα έπρεπε να ακολουθήσει η Σοβιετική Ένωση, να εκδοθεί, τόσο στη Γαλλία όσο και στη Μεγάλη Βρετανία, όπερ και εγένετο. Στις σελίδες του βιβλίου, που εκδόθηκε το 1987, συμπυκνώνεται η οικονομική σκέψη του Αganbeguian και τα μέτρα της εφαρμοστέας πολιτικής.
Ως εκ τούτου, δικαίως θεωρείται ο οικονομικός εγκέφαλος της περεστρόικα στα πρώιμα στάδιά της. Υπό αυτή την άποψη η οικονομική του σκέψη, αν και δεν απομακρύνεται από τις αρχές του σοβιετικού μοντέλου ανάπτυξης, περιγράφει με πειστικό τρόπο τα δισεπίλυτα προβλήματα της σοβιετικής οικονομίας, αλλά και εκών άκων, αποκαλύπτει όλες τις δυσλειτουργίες του κεντρικού οικονομικού σχεδιασμού.
Γεγονός είναι ότι η σοβιετική οικονομία κατά την περίοδο 1981-1985 (XI οικονομικό πρόγραμμα) ήταν σε άσχημη κατάσταση. Όπως αναφέρει ο Aganbeguian, διερχόταν περίοδο στασιμότητας, η οποία προμήνυε την έλευση κρίσης: η παραγωγή μειώθηκε σε όγκο κατά 40%, η κατάσταση στον γεωργικό τομέα επιδεινώθηκε, η παραγωγικότητα της εργασίας δεν βελτιώθηκε, όπως και η αποδοτικότητα των επενδύσεων και του κεφαλαίου και, φυσικά, η παραγωγή καταναλωτικών αγαθών υστερούσε σημαντικά, μη δυνάμενη να ικανοποιήσει τη ζήτηση των καταναλωτών.
Στο δυσοίωνο αυτό περιβάλλον είναι σημαντικό ότι ο Aganbeguian επιχείρησε να αναλύσει όλες τις αιτίες που δημιούργησαν τη χρόνια στασιμότητα, προτείνοντας μια ριζική μεταρρύθμιση των μηχανισμών της οικονομικής διαχείρισης, τονίζοντας ότι το βαθύτερο νόημα της περεστρόικα είναι η μετάβαση από διοικητικές μεθόδους σε μεθόδους καθαρά οικονομικές.
Αναφέρεται επίσης διεξοδικά στα αίτια που δημιουργούν τις χρόνιες και εγγενείς ελλείψεις για καταναλωτές και παραγωγούς, όπως και για το πρόβλημα της παραγωγής μη ποιοτικών προϊόντων. Εν ολίγοις, θίγει το πρόβλημα της χρόνιας ανισορροπίας μεταξύ προσφοράς και ζήτησης. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά:
«Οι ελλείψεις που εμφανίζονται αποτελούν καταρχάς το προϊόν στρεβλών οικονομικών μηχανισμών και όχι μη διαθεσιμότητας παραγωγικών πόρων και μέσων». Προσεγγίζει έτσι, με τρόπο εντυπωσιακό, τα βαθύτερα αίτια των προβλημάτων που γεννά ο κεντρικός οικονομικός σχεδιασμός, χωρίς βέβαια να θέτει υπό αμφισβήτηση το ίδιο το σύστημα, όντας σχεδόν σίγουρος ότι η αλλαγή της οικονομικής πολιτικής θα το διέσωζε, που εκ των πραγμάτων απεδείχθη ότι κάτι τέτοιο ήταν αδύνατον να συμβεί.
Στην οικονομική σκέψη του Aganbeguian οι μέθοδοι εντατικοποίησης της παραγωγής χωρίς τις επεκτατικές μεθόδους και επιταχύνοντας την τεχνολογική πρόοδο, είναι καθοριστικής σημασίας για την υπέρβαση των αδιέξοδων.
Με τη διαδικασία αυτή, η επιτάχυνση της οικονομικής ανάπτυξης θα βασιζόταν σε ποιοτικούς παράγοντες προσδίδοντας νέα δυναμική στην οικονομία.
Η αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας, χάρις στα κίνητρα προς τους εργαζόμενους και ο εκσυγχρονισμός των επιχειρήσεων με την εισαγωγή σύγχρονων μεθόδων διαχείρισης, αναμενόταν να τετραπλασιάσει τις παραγωγικές δυνατότητες της χώρας έως το 2017, σύμφωνα με τις προβλέψεις του Aganbeguian. Αυτό φυσικά ουδέποτε συνέβη, όπως απεδείχθη στη συνέχεια, διότι η οικονομία της παρέμενε σοβιετική.
Δεν παύει, όμως, η οικονομική σκέψη του Aganbeguian να αποτελεί την τελευταία κραυγή αγωνίας ενός θνησιγενούς συστήματος, που αρνείτο πεισματικά να μετασχηματιστεί εισάγοντας τους μηχανισμούς της αγοράς ως την κυρίαρχη δύναμη ρύθμισης των οικονομικών δραστηριοτήτων.
* Ο Μηνάς Αναλυτής, είναι Οικονομολόγος, Ph.D Πανεπιστημίου Poitiers Γαλλίας
