Tης Νεφέλης Μπόνη-Καζαντζίδου
Σε μια εποχή κατά την οποία πολλές ασθένειες που βασάνισαν την ανθρωπότητα επί αιώνες αποτελούν πλέον μακρινή ανάμνηση στον δυτικό κόσμο, χάρη στην ανάπτυξη εμβολίων και νέων θεραπειών, ο καρκίνος παραμένει μια μεγάλη πληγή για την κοινωνία μας. Στην Ελλάδα, σύμφωνα με τα στατιστικά του Διεθνούς Οργανισμού Ερευνας του Καρκίνου, περίπου 6 στις 10.000 γυναίκες εμφανίζουν καρκίνο του μαστού και 8 στους 10.000 καρκίνο των πνευμόνων. Πολύ συχνά, η διαφορά ανάμεσα στη ζωή και τον θάνατο εντοπίζεται στην πρόληψη, την έγκαιρη διάγνωση και την προσαρμοσμένη θεραπεία - οι συνεχώς εξελισσόμενες διαγνωστικές και αναλυτικές μέθοδοι είναι πολύτιμα όπλα σ' αυτή τη μάχη.
Μια τέτοια μέθοδος είναι η υγρή βιοψία, το αποκορύφωμα μακροχρόνιων ερευνητικών προσπαθειών κατά του καρκίνου στον τομέα της Κλινικής Χημείας. Στην πρώτη γραμμή των προσπαθειών αυτών, σε παγκόσμιο επίπεδο, βρίσκεται το εργαστήριο Ανάλυσης Κυκλοφορούντων Καρκινικών Κυττάρων, με επικεφαλής τη δρα Εύη Λιανίδου, καθηγήτρια Αναλυτικής Χημείας του Τμήματος Χημείας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Η προσπάθεια του εργαστηρίου, τα τελευταία 15 χρόνια, επικεντρώνεται στην ανάπτυξη και την αξιολόγηση νέων αναλυτικών μεθόδων υγρής βιοψίας που χρησιμοποιούνται ως διαγνωστικά και προγνωστικά εργαλεία παρακολούθησης στοχευμένων θεραπειών στον καρκίνο του μαστού, του προστάτη, των πνευμόνων, των ωοθηκών κ.ά.
Η υγρή βιοψία, όπως υπονοεί και το όνομά της, συνίσταται στη λήψη δείγματος αίματος από τον ασθενή, με σκοπό την παρακολούθηση της εξέλιξης της ασθένειας. Ενδείκνυται ειδικά σε περιπτώσεις που η κλασική επεμβατική βιοψία είναι δύσκολη ή αδύνατη, παρέχοντας κρίσιμες πληροφορίες για την υγεία του ασθενούς σε πραγματικό χρόνο και με μικρότερο σωματικό, ψυχολογικό και οικονομικό κόστος. Τι πληροφορίες, όμως, μπορεί να δώσει το αίμα ενός ασθενούς με καρκίνο;
Εκτός από τις διάφορες μορφές λευχαιμίας, στις οποίες τα καρκινικά κύτταρα είναι κύτταρα του αίματος, οι υπόλοιπες μορφές νεοπλασίας ονομάζονται «στερεοί όγκοι». Στις περιπτώσεις στερεών όγκων, όπως στον καρκίνο του μαστού, του προστάτη, του παχέος εντέρου ή των ωοθηκών, μικρό ποσοστό καρκινικών κυττάρων «ξεφεύγει» από τον όγκο και περνάει στην κυκλοφορία του αίματος. Αυτά χαρακτηρίζονται ως «κυκλοφορούντα καρκινικά κύτταρα» (circulating tumor cells) και αποτελούν τους «σπόρους» που μπορούν -υπό τις κατάλληλες συνθήκες- να οδηγήσουν σε μετάσταση, δηλαδή εξάπλωση του αρχικού όγκου σε διαφορετικό ιστό. Η ανίχνευσή τους στο αίμα, με ευαίσθητες τεχνικές σύλληψης και ανάλυσης, και ο χαρακτηρισμός τους ως προς διάφορα μοριακά χαρακτηριστικά, όπως είναι η παρουσία συγκεκριμένων υποδοχέων στην επιφάνειά τους οι οποίοι σχετίζονται με την απόκριση σε θεραπεία, επιτρέπει την ταχύτατη λήψη πληροφοριών σχετικά με την εξέλιξη της ασθένειας.
Πληροφορίες για το «μοριακό προφίλ» του όγκου, εκτός από τα καρκινικά κύτταρα, δίνει και το ελεύθερο γενετικό υλικό του όγκου, το οποίο κυκλοφορεί σε μικρές ποσότητες στο αίμα και φέρει τις καρκινικές μεταλλάξεις (γενετικές αλλαγές). Καθώς ο όγκος μεταβάλλεται συνεχώς, εμφανίζοντας νέες μεταλλάξεις που μπορεί να τον καταστήσουν ανθεκτικό σε μια θεραπεία, η υγρή βιοψία μπορεί δώσει στον γιατρό πολύτιμο χρόνο για την προσαρμογή της θεραπευτικής αγωγής. Και σ' αυτή τη μάχη, ο χρόνος μπορεί να σημαίνει τη σωτηρία του ασθενούς.
Ελληνικό ερευνητικό εργαστήριο στην πρώτη γραμμή
Το εργαστήριο της δρος Λιανίδου έχει δημοσιεύσει πάνω από 100 εργασίες πάνω στην ανάπτυξη και την κλινική αξιολόγηση αναλυτικών διαγνωστικών μεθόδων υγρής βιοψίας, ανίχνευσης και μοριακού χαρακτηρισμού των κυκλοφορούντων καρκινικών κυττάρων, μελέτης των τροποποιήσεων του γενετικού υλικού τους, αλλά και στην ανάπτυξη υπερευαίσθητων μεθόδων ανίχνευσης σπάνιων μεταλλάξεων σε ασθενείς με καρκίνο του μαστού, μελάνωμα, καρκίνο του πνεύμονα και καρκίνο του παχέος εντέρου. Πέρα από το ερευνητικό επίπεδο, όμως, η ανίχνευση και ο μοριακός χαρακτηρισμός κυκλοφορούντων καρκινικών κυττάρων και ελεύθερου γενετικού υλικού έχει περάσει πλέον στην πράξη της κλινικής χημικής ανάλυσης. Η παγκόσμια εμβέλεια της ερευνητικής εργασίας του εργαστηρίου αναδεικνύεται από το γεγονός ότι ήταν ο κύριος διοργανωτής του 3ου Διεθνούς Συνεδρίου Κυκλοφορούντων Καρκινικών Κυττάρων (3rd ACTC Advances in Circulating Tumour Cells, 2017) που πραγματοποιήθηκε στη Ρόδο, τον περασμένο Οκτώβριο, με τη συμμετοχή 300 επιστημόνων από 35 χώρες, οι οποίοι παρουσίασαν τις τελευταίες εξελίξεις στον τομέα της υγρής βιοψίας.
* Κάθε ημέρα, οι συνεργάτες του μη κερδοσκοπικού οργανισμού επικοινωνίας επιστημονικών θεμάτων στο ευρύ κοινό SciCo παρουσιάζουν με απλά λόγια ένα θέμα που φέρνει την επιστήμη πιο κοντά μας.
** Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Φιλελεύθερος», αρ. φύλλου 16.
