Της Καμέλιας Σινταχμέτ
Για τους περισσότερους από εμάς, ο καφές είναι μια αγαπημένη καθημερινή συνήθεια, είτε πρόκειται για τον καφέ που θα ευχαριστηθούμε ένα απόγευμα με φίλους είτε για τον καφέ που θα πιούμε το πρωί, στο δρόμο για τη δουλειά ή το γραφείο. Χαρακτηρίζεται σαν «πηγή ενέργειας» από τους λάτρεις του και είναι, αναμφίβολα, αναπόσπαστο κομμάτι της κουλτούρας μας, αλλά και μια τεράστια βιομηχανία.
Η 1,3,7-τριμεθυλοξανθίνη (αυτό είναι το «επίσημο» όνομα της γνωστής σε όλους μας καφεΐνης) είναι η ψυχοδιεγερτική ουσία με τη μεγαλύτερη κατανάλωση, παγκοσμίως. Στην καθαρή μορφή της, η χημική ένωση έχει τη μορφή λευκής σκόνης με πικρή γεύση. Περιέχεται στον καφέ, το τσάι, τα αναψυκτικά τύπου κόλα, τα ενεργειακά ποτά, τη σοκολάτα και -σε μικρές ποσότητες- σε κάποια φάρμακα, ενώ είναι διαθέσιμα και συμπληρώματα καφεΐνης.
Συνήθως αναζητούμε μια κούπα καφέ όταν νιώθουμε κουρασμένοι, αφού είναι γνωστό πως σταματά την υπνηλία. Η καφεΐνη απορροφάται γρήγορα από τον οργανισμό - έχουμε τη μέγιστη συγκέντρωση στο αίμα μας 15-120 λεπτά αφού πιούμε τον καφέ μας και η επίδρασή της διαρκεί μερικές ώρες.
Έχει αποδειχθεί πως η πρόσληψη μικρής και μεσαίας δόσης καφεΐνης βελτιώνει προσωρινά τις νοητικές και σωματικές ικανότητες. Ειδικότερα, επηρεάζει θετικά την εγρήγορση, τη συγκέντρωση και τη διάθεση, ενώ για τα αποτελέσματά της στη μνήμη και τη λήψη αποφάσεων χρειάζεται να γίνουν περισσότερες έρευνες. Μεγάλες ποσότητες, αντίθετα, προκαλούν νευρικότητα, άγχος, μειωμένες επιδόσεις και -σε κάποιους- γαστρεντερικές διαταραχές.
Ακόμα μεγαλύτερη κατανάλωση προκαλεί αϋπνία, τρέμουλο και γρήγορη αναπνοή. Τα αρνητικά συμπτώματα, βέβαια, είναι μειωμένα στους «συνηθισμένους» τακτικούς καταναλωτές.
Ο καφές προστατεύει από την άνοια και τα καρδιαγγειακά νοσήματα, ανακουφίζει από τους πονοκεφάλους, γι'' αυτό αποτελεί και συστατικό αναλγητικών, βελτιώνει τον μεταβολισμό και κάποια συστατικά του παρουσιάζουν αντιοξειδωτική δράση.
Ακόμα, φαίνεται να έχει θετικά αποτελέσματα τόσο στην πρόληψη όσο και στην αντιμετώπιση του διαβήτη τύπου 2 και κάποιων ασθενειών του ήπατος, ενώ είναι πιθανό να μειώνει τις πιθανότητες εμφάνισης ορισμένων τύπων καρκίνου. Παλαιότερες πειραματικές μελέτες είχαν δείξει πως ενδέχεται να βελτιώνει τα συμπτώματα της νόσου του Πάρκινσον, αλλά οι τελευταίες έρευνες τις διαψεύδουν.
Ο καφές δεν είναι για όλους. Τα παιδιά, οι έφηβοι και τα άτομα με αγχώδεις διαταραχές πρέπει να αποφεύγουν την κατανάλωσή του, αφού τα συμπτώματα διέγερσης είναι εντονότερα. Από τις εγκύους απαιτείται προσοχή, αλλά μια μικρή ποσότητα καφεΐνης θεωρείται ασφαλής.
Για κάποια άτομα που μεταβολίζουν πιο αργά την καφεΐνη, το ρόφημα μπορεί να έχει «παρενέργειες», από παροδικές αρρυθμίες και αυξημένη πίεση μέχρι καρδιακά επεισόδια. Αυξημένοι είναι οι κίνδυνοι και για όσους συνδυάζουν την κατανάλωση καφέ με κακές συνήθειες, όπως το κάπνισμα και η κακή διατροφή, ή έχουν ιστορικό υπέρτασης και γενικά προβλημάτων υγείας.
Στον καφέ έχουν βρεθεί καρκινογόνες ουσίες που προκύπτουν από την επεξεργασία του, σε μικρές όμως ποσότητες, και δεν έχουμε επαρκή δεδομένα για να κατηγορήσουμε το δημοφιλές ρόφημα. Η μέτρια κατανάλωση καφεΐνης, ως και 300 mg ημερησίως, που είναι ισοδύναμη με δυο - τρεις κούπες καφέ, θεωρείται γενικά ασφαλής από τους ειδικούς.
Η δράση της καφεΐνης και ο εθισμός στον καφέ
Η αδενοσίνη είναι η χημική ένωση που ρυθμίζει τις καταστάσεις διέγερσης και ύπνου στον οργανισμό μας. Όσο είμαστε ξύπνιοι, προσδένεται σε τέσσερα είδη υποδοχέων στο κεντρικό νευρικό σύστημα και επιβραδύνει τη λειτουργία των νευρικών κυττάρων σταδιακά μέχρι να κουραστούμε, σηματοδοτώντας τελικά την ώρα του ύπνου.
Η καφεΐνη, όταν καταναλωθεί, περνά στο αίμα, κυκλοφορεί στο σώμα μας και, έχοντας παρόμοια δομή με την αδενοσίνη, την ανταγωνίζεται, παίρνει τη θέση της στους υποδοχείς και τους «μπλοκάρει». Συνδεόμενη δρα με τον αντίθετο τρόπο από την αδενοσίνη: Ενεργοποιεί τα νευρικά κύτταρα περισσότερο και προκαλεί την έκκριση ντοπαμίνης και αδρεναλίνης.
Αυξάνονται, έτσι, οι καρδιακοί παλμοί, η συστολή των αγγείων και η ταχύτητα της αναπνοής. Πολύ μεγάλες δόσεις καφεΐνης, που είναι όμως απίθανο να ληφθούν από προϊόντα τα οποία καταναλώνουμε καθημερινά, επηρεάζουν κι άλλες λειτουργίες του οργανισμού σε επίπεδο κυττάρου, κάνοντας τελικά την καφεΐνη τοξική, ακόμα και θανατηφόρα.
Είναι δυνατό να αναπτυχθεί μια ήπια μορφή εθισμού στον καφέ, με τη διακοπή της κατανάλωσης να οδηγεί τότε σε συμπτώματα στέρησης, όπως πονοκεφάλους, υπνηλία, κακή διάθεση και δυσκολία συγκέντρωσης. Η λύση, σ' αυτή την περίπτωση, είναι η σταδιακή μείωση της κατανάλωσης.
* Κάθε μέρα οι συνεργάτες του μη κερδοσκοπικού οργανισμού επικοινωνίας επιστημονικών θεμάτων στο ευρύ κοινό SciCo παρουσιάζουν με απλά λόγια ένα θέμα που φέρνει την επιστήμη πιο κοντά μας.
** Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Φιλελεύθερος», αρ. φύλλου 26.
