Της Ιοκάστης Κ. Δώδη
Ο όρος «φερομόνη» προτάθηκε από τους Κάρλσον και Λούσερ το 1959 και προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις «φέρειν» (για τη μεταφορά) και «ορμή» (για τη διέγερση). Ήταν αναγκαία η εισαγωγή ενός όρου, καθώς παλαιότερα αναφερόντουσαν γενικά ως προϊόντα των ενδοκρινών αδένων, αλλά και ως «έξω-ορμόνες».
Οι φερομόνες είναι χημικές ουσίες, χημικοί «αγγελιοφόροι» που απελευθερώνονται στο περιβάλλον από το σώμα ενός ζώου και ενεργοποιούν συγκεκριμένες φυσιολογικές ή συμπεριφοριστικές αποκρίσεις στο ίδιο είδος, προκειμένου να προκαλέσουν συγκεκριμένες αντιδράσεις ή τη μετάδοση κάποιου μηνύματος.
Αν και μοιάζουν αρκετά με τις ορμόνες, σε ορισμένα σημεία, δεν μπορούν να συμπεριληφθούν σ' αυτές γιατί οι φερομόνες εκκρίνονται εκτός του σώματος κι όχι εντός αυτού, όπως γίνεται με τις ορμόνες.
Η ύπαρξη και η χρήση τους έχει μελετηθεί και έχει αποδειχθεί ιδιαίτερα στα έντομα, όπως επίσης και σε πολλά σπονδυλωτά ζώα, αλλά και φυτά, τα οποία επικοινωνούν με τη χρήση φερομονών.
Οι φερομόνες είναι πολύ δραστικές χημικές ουσίες, που εκκρίνονται σε εξαιρετικά χαμηλές συγκεντρώσεις και δεν είναι τοξικές για το ίδιο είδος. Υπάρχουν πολλά είδη φερομονών, όπως οι φερομόνες φύλου και εκείνες εντοπισμού τροφής ή κινδύνου, που επηρεάζουν τη συμπεριφορά και τη φυσιολογία των ατόμων του ίδιου είδους.
Οι φερομόνες φύλου απελευθερώνονται όταν ένα έντομο βρίσκεται σε αναζήτηση ερωτικού συντρόφου και οι εκκρίσεις αυτές είναι δυνατό να ανιχνευθούν από χιλιόμετρα μακριά! Από την άλλη, οι φερομόνες εντοπισμού ή κινδύνου απελευθερώνονται από τα έντομα με σκοπό την προσέλκυση άλλων εντόμων του ίδιου είδους, πάντα, στις περιοχές όπου υπάρχει τροφή ή ως προειδοποίηση για την απομάκρυνσή τους από αυτές, λόγω επικίνδυνου περιβάλλοντος.
Αυτές οι φερομόνες ελέγχουν την πυκνότητα των πληθυσμών των εντόμων στα συγκεκριμένα όρια μιας περιοχής και εφαρμόζονται από τους καλλιεργητές ως εναλλακτική λύση των εντομοκτόνων.
Οι καλλιεργητές χρησιμοποιούν, επίσης, και τις φερομόνες φύλου ως παγίδες εντόμων: οι φερομόνες των θηλυκών ατόμων προσελκύουν τα αρσενικά, οπότε τα παγιδεύουν κι έτσι μειώνουν το πληθυσμό τους καθώς, αποτρέπονας την αναπαραγωγή, παρεμποδίζουν το ζευγάρωμά τους. Η χρήση των φερομονών στη γεωργία αποτελεί εναλλακτική μέθοδο αντιμετώπισης των απειλών για τις καλλιέργειες.
Αξίζει να αναφέρουμε κάποια παραδείγματα επίδρασης των φερομονών στα ζώα, για να κατανοήσουμε τη σημαντικότητά τους. Πειράματα έχουν δείξει την επίδραση του κοινωνικού περιβάλλοντος στον θηλυκό αναπαραγωγικό κύκλο. Όταν θηλυκά ποντίκια τοποθετήθηκαν στο ίδιο κλουβί, ο οιστρικός κύκλος τους συγχρονίστηκε.
Επίσης, όταν τοποθετήθηκαν ποντίκια που εγκυμονούσαν στο ίδιο κλουβί με αρσενικά που δεν ήταν οι σύντροφοί τους, μέσα σε δύο ημέρες παρατηρήθηκαν αποβολές και μάλιστα ακόμα και σε προχωρημένα στάδια εγκυμοσύνης. Στη συνέχεια, όταν ζευγαρώθηκαν εκ νέου με τα αρσενικά του κλουβιού, τις επόμενες τρεις με έξι ημέρες ακολουθούσε πάντα αποτυχημένη εγκυμοσύνη!
Κάτι που ίσως φανεί περίεργο, είναι πως συστατικά από τα ούρα και τον ιδρώτα των ανθρώπων φέρουν φερομονικές ιδιότητες και επιδρούν στους χοίρους (!) προκαλώντας τους σεξουαλική διέγερση, αλλά όχι στους ίδιους τους ανθρώπους, όπως θα περιμέναμε.
Οι άνθρωποι επικοινωνούν με φερομόνες;
Για να διαπιστωθεί η ύπαρξη ανθρώπινης φερομόνης πρέπει να αποδειχθεί πως το ανθρώπινο σώμα παράγει χημικές εκκρίσεις με φερομονικές ιδιότητες, πως διαθέτει την ικανότητα να τις ανιχνεύσει όταν είναι εκτεθειμένο σ' αυτές και να ανταποκριθεί στην παρουσία τους με συγκεκριμένο τρόπο, όπως για παράδειγμα με αύξηση της σεξουαλικής επιθυμίας. Κάτι τέτοιο δεν έχει αποδειχθεί ακόμα.
Οι άνθρωποι και άλλα πρωτεύοντα, αν και έχουν οσφρητικούς αδένες στην περιοχή των μασχαλών, στις θηλές και τα γεννητικά τους όργανα που παράγουν οσμές, χαρακτηρίζονται κυρίως οπτικά ζώα με πολύ αναπτυγμένες αισθήσεις όρασης και όχι όσφρησης.
Μία θεώρηση προτείνει πως η έγχρωμη όραση στον άνθρωπο έθεσε σε αχρηστία τις ανθρώπινες φερομόνες ως κατάλληλο εργαλείο για την επιλογή συντρόφου, λόγω συσσώρευσης μεταλλάξεων. Στην αγορά κυκλοφορούν αρώματα και κολόνιες που περιέχουν φερομόνες από μία ποικιλία θηλαστικών ή τα συνθετικά τους ισοδύναμα.
Η έκθεσή μας σε αυτά δεν έχει καμία επίδραση στη σεξουαλική μας επιθυμία, απεναντίας τη μειώνει, κάτι το οποίο θα περίμενε κανείς, καθώς οι φερομόνες είναι εξειδικευμένες για κάθε είδος. Εντούτοις, είναι πιθανό να έχουν έμμεση επίδραση στην επιθυμία, καθώς ενδέχεται η μυρωδιά να έχει συνδεθεί με κάποιο σύντροφο και να μας «ξυπνάει» συναισθήματα…
* Κάθε μέρα οι συνεργάτες του μη κερδοσκοπικού οργανισμού επικοινωνίας επιστημονικών θεμάτων στο ευρύ κοινό SciCo παρουσιάζουν με απλά λόγια ένα θέμα που φέρνει την επιστήμη πιο κοντά μας.
** Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Φιλελεύθερος», αρ. φύλλου 32.
