Από την Αγγελική Κώττη
Κάθε άνθρωπος είναι μοναδικός, εσωτερικά και εξωτερικά. Έχει, επομένως, ένα μοναδικό πρόσωπο. Αυτό το μοναδικό πρόσωπο, είτε είναι 9.000 ετών, είτε του περασμένου αιώνα, είναι δυνατόν να αναπλαστεί; Είναι, λένε η επιστήμη και η τέχνη. Πόσο ακριβές, όμως, μπορεί να είναι; Επί παραδείγματι, η «Αυγή», η δεσποινίς 9.000 χρόνων, ήταν όντως άγρια στην όψη, όπως την παρουσίασε ο Μανόλης Παπαγρηγοράκης, ο οποίος είχε την πρωτοβουλία για την ανάπλαση του κρανίου της, το οποίο βρέθηκε στο σπήλαιο Θεόπετρα της Καλαμπάκας;
Καθώς ο Σουηδός γλύπτης Όσκαρ Νίλσον είναι ειδικευμένος στις αναπλάσεις προσώπων, θα απαντούσαμε θετικά. Στην ανάπλαση του προσώπου της Αυγής ακολουθήθηκε η ίδια ακριβώς μεθοδολογία τεκμηρίωσης του προσώπου της Μύρτιδας, η μέθοδος Μάντσεστερ. Σύμφωνα με αυτήν, και αφού ο γλύπτης τοποθετήσει δείκτες για το μέγεθος και τη θέση των μυών, αρχίζει να χτίζει από τα έσω, δηλαδή τοποθετεί πρώτα τις εσωτερικές στιβάδες του σκελετού του προσωπικού κρανίου και συνεχίζει με τους μυς, προς τα έξω. Η όλη διαδικασία του χτισίματος του προσώπου αποτελείται από 26 φάσεις, μυς και μυϊκό ιστό, μέχρι την τελευταία που είναι η τοποθέτηση της τριχοφυΐας. Ωστόσο και πάλι, κάτι ξεφεύγει. Το χρώμα των μαλλιών και των ματιών, π.χ., που επιλέγεται κατ' εκτίμησιν των συνθηκών του γενικού πληθυσμού κατά την εποχή.
Κυρίως, όμως, λείπει το ύφος και η έκφραση. Αυτά είναι αδύνατον να εξακριβωθούν και να αναπλαστούν. Έτσι, είμαστε βέβαιοι πως η νεαρή γυναίκα -και για την εποχή της… σχεδόν ηλικιωμένη- είχε προγναθισμό, επειδή αυτό το μαρτυρά η σιαγόνα της. Αλλά δεν ξέρουμε και δε θα μάθουμε ποτέ αν στη ζωή της ήταν γελαστή ή συνοφρυωμένη.
Η «Αυγή» ήταν ένα κορίτσι των σπηλαίων. Ζούσε περί το 6.700 π.Χ. στη Θεόπετρα, όπου πέθανε και ετάφη. Οι εξετάσεις των οστών δεν έδειξαν εξωτερική αιτία θανάτου, δυστύχημα ή φόνο. Επομένως, εικάζεται πως πέθανε από ασθένεια. Εκείνα τα χρόνια, ακόμα και ένα βαρύ κρυολόγημα ήταν δυνατόν να σκοτώσει.
Η Νίνα Κυπαρίσση-Αποστολίκα, επίτιμη διευθύντρια του υπουργείου Πολιτισμού και επικεφαλής των ανασκαφών στο σπήλαιο, λέει πως η εύρεση του σκελετού έγινε χωρίς ιδιαίτερη δυσκολία, αν εξαιρέσει κανείς το πρώτο χτύπημα με κασμά, που προξένησε θραύση στο ακόμα κρυμμένο γυναικείο κρανίο. Όμως, έμπειρος συντηρητής, αποκατέστησε αμέσως τη ζημιά, τυλίγοντάς το με γάζες, ώστε να κρατηθεί σταθερό και να μην υπάρξουν περαιτέρω θραύσεις.
Γενικότερα περί Μεσολιθικής
«Αν κάποτε υπήρξε μια χρυσή εποχή στη γη, αυτή θα ήταν στην αρχή του Ολοκαίνου, όταν τα χώματα ήταν ακόμη καθαρά και αδιάβρωτα και οι μεσολιθικοί άνθρωποι ζούσαν από τους καρπούς της γης χωρίς τον κόπο της καλλιέργειας…» (Sahlins 1974/Robetrs 1989,93).
Το σπήλαιο της Θεόπετρας βρίσκεται σε ένα φυσικό περιβάλλον που ταιριάζει στις επιλογές του μεσολιθικού ανθρώπου, σημειώνει η κα Κυπαρίσση-Αποστολίκα. Πολύ κοντά ρέει ο ποταμός Ληθαίος, παραπόταμος του Πηνειού, για την εξασφάλιση νερού, ενώ και άλλοι παραπόταμοί του ρέουν σε αποστάσεις που φθάνονται εύκολα (π.χ. Πορταϊκός, Πάμισος). Ο δε συνδυασμός του πεδινού με το ορεινό περιβάλλον της Πίνδου πολύ κοντά, αρχίζοντας από χαμηλά υψόμετρα και φθάνοντας μέχρι πολύ ψηλά, εξασφάλιζε από κυνήγι και συλλογή άγριων καρπών μέχρι πρώτες ύλες, σε κάποιες αποστάσεις ίσως.
«Το κλίμα παρουσίαζε ιδανικές συνθήκες, με υγρασία και καλή θερμοκρασία, ώστε να επιτρέπει ανθρώπινες δραστηριότητες, μετακινήσεις, συλλογή καρπών που θα εναλλάσσονταν ανάλογα με τις εποχές» αναφέρει η αρχαιολόγος. «Aπό την ανάλυση των φυτικών καταλοίπων της Θεόπετρας είναι σαφές ότι συνεχίζονται τα ίδια άγρια είδη φυτών της μεταπαγετώδους Παλαιολιθικής περιόδου, με μικρές διαφοροποιήσεις ως προς τη συχνότητα κάποιων από αυτά. Ταυτίστηκαν κυρίως άγρια όσπρια (ρόβη, μπιζέλι, φακή, λαθούρι, βίκος). Στα φρούτα και τους καρπούς κυρίαρχο γένος είναι η άρκευθος, ενώ υπολογίσιμη παρουσία έχουν και άλλα είδη (Celtis cf. Tournefortis, Ficus carica).
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η παρουσία του είδους Hippophae ramnoides που είναι φρούτο του δάσους που φθάνει ως τα Βαλκάνια αλλά δεν υπάρχει σήμερα στην Ελλάδα. Υπάρχει συστηματική χρήση του στο σπήλαιο της Θεόπετρας ήδη από τη Μέση και την Ανώτερη Παλαιολιθική και συνεχίζεται και στη Μεσολιθική. Τα άγρια δημητριακά (βρώμη, κριθάρι, σιτάρι) σημειώνουν πολύ περιορισμένη παρουσία στα αρχαιοβοτανικά δείγματα της Θεόπετρας, σε αντίθεση με το σπήλαιο Φράγχθι όπου σημειώνεται σαφώς εντονότερη παρουσία αυτής της κατηγορίας.»
Με αυτά τα δεδομένα διαγράφεται η εικόνα μιας σύνθετης και διαφοροποιημένης οικονομικής βάσης διαβίωσης των μεσολιθικών ομάδων του μεσογειακού χώρου στηριζόμενη στη συστηματική διαχείριση φυτικών πηγών ποικίλου φάσματος, με κυρίαρχο το σύμπλεγμα οσπρίων-φρούτων-καρπών παράλληλα με την άσκηση άλλων δραστηριοτήτων, όπως κυνήγι μικρών και μεγάλων ζώων, αλιεία, συλλογή χερσαίων και θαλάσσιων μαλακίων.
Θρεπτικές ουσίες
Ειδικότερα για τη Θεόπετρα, σύμφωνα με την κα Κυπαρίσση, «φαίνεται πως γινόταν εκμετάλλευση φυτικών πηγών πλούσιων σε θρεπτικές ουσίες (ψυχανθή, φρούτα, καρποί). Από την ανθρακολογική δε ανάλυση δειγμάτων που αντιστοιχούν στη μεσολιθική ενότητα του σπηλαίου προκύπτουν τα είδη Ulmus sp. στα κατώτερα τμήματα ενώ προστίθενται σταδιακά τα Prunus sp., Quercus φυλλοβόλος και κυρίως Pistacia terebinthus που αυτά δείχνουν χαρακτηριστικά εναλλαγής της βλάστησης από ανοιχτούς σχηματισμούς με νέα πρόδρομα είδη και εναλλαγή από πυκνά δάση σε ανοιχτά δάση με εύκρατα και θερμόφιλα είδη κατά το Ολόκαινo. Παραπέμπουν δηλαδή σε συνθήκες ευνοϊκές για την ανάπτυξη πλατύφυλλων φυλλοβόλων.
Τα σκελετικά ζωολογικά κατάλοιπα ήταν περιορισμένα στις μεσολιθικές επιχώσεις. Από την ανάλυση ωστόσο του υλικού των παλαιότερων περιόδων, που αποτελούν συνέχεια, προέκυψε η παρουσία αιγοπροβάτων, οστά θηραμάτων, μεγάλης γάτας και αγριόγατας, αλεπούς, λαγού, ερπετών (Felis sylvestris, Lepus, Cervus, Sus, Canis, Vulpes vulpes), πτηνών (περιστεριών, κορακοειδών μικρού και μεσαίου μεγέθους) και τρωκτικών, καθώς και μικρών θηλαστικών και αμφίβιων. Τα τελευταία υποδεικνύουν υγρό περιβάλλον. Υπάρχει σαφής επικράτηση καταλοίπων μικρών αιγοειδών σε ποσοστό 44% , που πιθανόν ήταν ήδη εξημερωμένα.
«Ο πληθυσμός που κατοικούσε στο σπήλαιο αποδείχθηκε, σύμφωνα με τις μελέτες, υγιής συμβάλλοντας σε αυτό το καλό κλίμα, φυσικά» τονίζει η κα Κυπαρίσση. «Επίσης οι ταφικές πρακτικές που χρησιμοποιήθηκαν καθώς και η επιλογή διαφορετικών χρήσεων στο χώρο δείχνουν μια αρκετά οργανωμένη δομή που θα οδήγησε φυσιολογικά στην επόμενη Νεολιθική κοινωνία.»
Καλλιέργεια στη Νεολιθική
Τα κλιματολογικά χαρακτηριστικά των ιζημάτων υποδεικνύουν παρόμοιες συνθήκες κλίματος ανάμεσα στο τέλος της Παλαιολιθικής (μετά την τελευταία παγετώδη περίοδο) και στη Μεσολιθική. Στο ίδιο συμπέρασμα οδηγούν τα είδη των καρπών, άγρια στην αρχή, καλλιεργημένα στη Νεολιθική, τα δεύτερα να αποτελούν συνήθως εξέλιξη των πρώτων. Υπήρξε δηλαδή μια συνέχεια στην εξέλιξη, και η Μεσολιθική δεν είναι μια ξεκομμένη περίοδος ανάμεσα στην Παλαιολιθική και τη Νεολιθική, αλλά ένας κρίκος στην ίδια αλυσίδα. Η δε ονομασία Μεσολιθική έχει χαρακτήρα μάλλον χρονολογικό παρά πολιτισμικό και προτάθηκε τον 19ο αι. (1893 Brown) για να καλύψει το θεωρητικό κενό ανάμεσα στις δύο προαναφερθείσες περιόδους, ενώ σε άλλες περιοχές απαντά με διαφορετικό όνομα.
Ότι υπήρξε συνέχεια του πληθυσμού και του πολιτισμού αποδεικνύεται από πειραματισμούς στον πηλό που βρέθηκαν στο σπήλαιο της Θεόπετρας και που οδήγησαν αργότερα στην κεραμική τεχνολογία, ανεξάρτητα από τις όποιες επιρροές θα επήλθαν από τις επαφές μεταξύ των ανθρώπινων ομάδων από και προς τη Μέση Ανατολή. Οι άνθρωποι κατόρθωσαν εδώ να μεταβληθούν από καρποσυλλέκτες σε γεωργούς παρακολουθώντας τον κύκλο ζωής των άγριων φυτών, χωρίς βέβαια να πάψουν να είναι και συλλέκτες πάντα, ακόμη και σήμερα. ΄Αλλωστε, κάποιες ομάδες ανθρώπων που θα ζούσαν εκτός σπηλαίου την ίδια περίοδο είναι πολύ πιθανό να αντάλλασαν με τους ενοίκους του σπηλαίου εμπειρίες και γνώσεις και ως προς την καλλιέργεια, στην οποία είναι λογικό να πειραματίστηκαν εκείνοι πρώτοι ζώντας στο ύπαιθρο.
Η θέση της γυναίκας
Ποια ήταν η θέση της γυναίκας σε μια τέτοια κοινωνία; Αυτό δεν είναι δυνατόν να το πούμε με βεβαιότητα. Η κα Κυπαρίσση λέει πως μια παράσταση από βραχοσκεπή στη νότια Ισπανία που αποδίδεται σε αυτή την περίοδο δείχνει γυναίκα να μαζεύει μέλι ανεβασμένη ψηλά σε δένδρο, ενώ συγκρίσεις και παραλληλισμοί με σημερινές φυλές τροφοσυλλεκτών (Φυλή Tiwi των Αβοριγίνων της Αυστραλίας, Φυλή Kung στην Έρημο Καλαχάρι, κ.ά) δείχνουν πράγματι ότι οι γυναίκες συλλέγουν τους καρπούς της γης, οι περισσότεροι από τους οποίους είναι και άμεσα βρώσιμοι, ενώ οι άνδρες κυνηγούν μεγάλα θηράματα αφήνοντας τα μικρότερα (λαγούς, πτηνά, κλπ) για τις γυναίκες.
Το σπήλαιο της Θεόπετρας παραμένει ακόμη η μόνη προς το παρόν μεσολιθική θέση στη Θεσσαλία, όμως αποκλείεται να μη κυκλοφορούσε ο ίδιος και άλλος πληθυσμός και σε άλλες θέσεις και να μη βρεθούν στο μέλλον και άλλες εγκαταστάσεις, σε σπήλαια ή όχι. ΄Αλλωστε, η ανεύρεση της Μεσολιθικής στο σπήλαιο στα Γιούρα της Αλοννήσου, περιοχή που έως σχετικά πρόσφατα θα συνδεόταν γεωγραφικά πολύ στενότερα με τον κορμό της Θεσσαλίας οδηγεί προς αυτή την άποψη. Επίσης, η ανεύρεση κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες μεσολιθικών θέσεων τόσο στην ηπειρωτική χώρα (Κωπαϊδα, Κλεισούρα, Λέρνα, ΄Ηπειρος) όσο και στην περιοχή του Αιγαίου (Γιούρα, Μαρουλάς, Ικαρία) αποδεικνύουν την ύπαρξη αυτής της περιόδου σε όλο τον ελλαδικό χώρο. Αυτό που έλειπε, και ίσως λείπει ακόμη, είναι η συστηματική αναζήτηση και αναγνώρισή της.
Αναδημοσίευση από Liberal.gr
