Λογική και επανάσταση. Δύο έννοιες που σπάνια ταυτίζονται στη νεότερη παγκόσμια ιστορία, αφού η λογική σπάνια θεωρείται κινητήριος μοχλός των επαναστάσεων. Η επανάσταση, ή αλλιώς η ενέργεια του «επανίστασθαι» αναφέρεται σε συλλογικές εξεγέρσεις ενάντια σε καθεστώτα και κατακτητές για λόγους κυρίως οικονομικούς, πολιτικούς ή και θρησκευτικούς. Πως όμως αυτές οι δύο φαινομενικά ασυσχέτιστες έννοιες μπορούν να ταυτιστούν στην εποχή μας;
Η λογική είναι η μελέτη τρόπων συλλογισμού καθώς και η χρήση έγκυρων συλλογισμών. Ο συλλογισμός, όπως αναπτύχθηκε από τον Αριστοτέλη, είναι μια μορφή λογικού επιχειρήματος στο οποίο το συμπέρασμα συνάγεται από δύο ή περισσότερες άλλες προτάσεις. Με απλά λόγια, ο λογικός άνθρωπος χρησιμοποιεί μια αλληλουχία βάσιμων συλλογισμών για να καταλήξει σε ένα ορθό συμπέρασμα. Ας δούμε τώρα ένα επίκαιρο παράδειγμα τέτοιας συλλογιστικής σκέψης, που βασίζεται σε δύο εν μέρει έγκυρα επιχειρήματα:
«Τα κανάλια είναι συστημικά και προβάλλουν την ατζέντα των πολιτικών και του κατεστημένου. Το ίντερνετ είναι αδέσμευτη πηγή πληροφόρησης. Άρα, ό, τι διαβάζω στο ίντερνετ είναι πιο αξιόπιστο και ωφέλιμο για την κρίση μου»
Αναμφισβήτητα και τα δύο επιχειρήματα έχουν στέρεη βάση. Αφενός, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης δεν είναι αμερόληπτες πηγές ενημέρωσης, ιδίως στη χώρα μας που η ο βαθμός ελευθερίας του τύπου είναι αρκετά χαμηλότερος συγκριτικά με άλλες δυτικές χώρες. Αφετέρου, το ίντερνετ δίνει τη δυνατότητα στον οποιονδήποτε θέλει, ανεξαρτήτως πολιτικών ή άλλων πεποιθήσεων, να εκφράσει την άποψη του δημόσια. Συνεπώς, η ελευθερία της έκφρασης και η πολυφωνία θα έπρεπε να μας οδηγούν σε περισσότερο λογικά συμπεράσματα. Είναι όμως έτσι; Τα τελευταία χρόνια, οι παγκόσμιες πολιτικές και οικονομικές εξελίξεις μας δείχνουν ότι τα πράγματα δεν είναι ακριβώς έτσι.
Τα 2016 εξελέγη πρόεδρος των ΗΠΑ ο Ντόναλντ Τραμπ. Μια μεγάλη μερίδα των ψηφοφόρων του επικαλούταν το επιχείρημα ότι τα συστημικά μέσα πολεμούσαν τον Τραμπ, και ως εκ τούτου, αφού τον πολεμούσε το σύστημα θα ήταν καλός πρόεδρος. Μάλιστα, η προεκλογική του καμπάνια βασίστηκε πολύ στην προώθηση αυτού του επιχειρήματος μέσω των social media. Την ίδια χρονιά, στο Ηνωμένο Βασίλειο διεξάχθηκε το δημοψήφισμα για την αποχώρηση της χώρας από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Οι υποστηρικτές του Brexit κέρδισαν το δημοψήφισμα χειραγωγώντας τους αναποφάσιστους ψηφοφόρους στα social media, χρησιμοποιώντας προπαγανδιστικά συνθήματα και επιχειρήματα που μετέπειτα αποδείχθηκαν αναληθή (όπως το ότι οι εισφορές προς την ΕΕ θα χρηματοδοτούσαν το εθνικό σύστημα υγείας). Όπως φάνηκε αργότερα, η θητεία του Τραμπ και το Brexit είχαν αρνητικές συνέπειες στην κοινωνία και την οικονομία, αντίστοιχα.
Ο ανωτέρω συλλογισμός έχει εφαρμογή και στον χρηματοπιστωτικό κλάδο. Τα τελευταία χρόνια, και ιδίως στην περίοδο την πανδημίας, υπάρχει μια φρενίτιδα των μικρομεσαίων επενδυτών προς τα κρυπτονομίσματα όπως το Bitcoin. Τα κρυπτονομίσματα, όπως και τα συμβατικά νομίσματα, χρησιμοποιούνται σαν μέσο συναλλαγής. Η διαφορά μεταξύ των δύο είναι ότι οι συναλλαγές με κρυπτονομίσματα δεν μπορούν να ανιχνευθούν, και συνεπώς είναι πιο εύκολο να χρησιμοποιηθούν για αγορά όπλων, ναρκωτικών, και λοιπών παράνομων αντικειμένων.
Από την άλλη, είναι εξαιρετικά δύσκολο να χρησιμοποιηθούν για άλλες συναλλαγές, αφού απειροελάχιστες εταιρίες τα δέχονται ως μέσο πληρωμής. Το οξύμωρο είναι ότι οι υποστηρικτές των κρυπτονομίσματων τα θεωρούν περιουσιακό στοιχείο, παρά το γεγονός ότι δεν αποφέρουν κανένα εισόδημα (όπως πχ μέρισμα ή τόκο). Αντιθέτως, η τεράστια αύξηση στην αξία τους οφείλεται στο γεγονός ότι οι κάτοχοι τους έχουν πείσει πολλούς μικρομεσαίους επενδυτές ότι θα γίνουν πλούσιοι αν αγοράσουν και αυτοί νομίσματα, που δεν είναι στην πραγματικότητα νομίσματα, αλλά ούτε και περιουσιακά στοιχεία. Η μιμητική αυτή συμπεριφορά βασίζεται στο επιχείρημα ότι τα κρυπτονομίσματα είναι αντισυστημικά, αφού οι συστημικοί τραπεζίτες, επενδυτές, και ακαδημαϊκοί δεν τα αποδέχονται. Η ιστορία θα δείξει το αν και το πότε θα σκάσει και αυτή η φούσκα.
Όλα τα παραπάνω παραδείγματα δεν αποσκοπούν στο να αποδείξουν ότι τα συστημικά μέσα ενημέρωσης υπερτερούν του ίντερνετ, ή το αντίθετο. Αποσκοπούν στο να δείξουν ότι όσο λάθος είναι να βγάζουμε συμπεράσματα από τίτλους ειδήσεων, άλλο τόσο είναι να διαμορφώνονται συνειδήσεις από internet memes[1]. Και τα δύο οδηγούν στην ημιμάθεια που κατ’ επέκταση οδηγεί στην πόλωση και το φανατισμό. Μια πόλωση που ολοένα αυξάνεται στις μέρες μας και συσπειρώνει τον κόσμο σε δύο αντίπαλα στρατόπεδα. Και ο λογικός άνθρωπος συχνά θα νιώθει μόνος, μιας και δεν θα ανήκει σε κανένα από τα δύο στρατόπεδα.
Κλείνοντας, δεν θεωρώ ότι θα βιώσουμε κάποια εξέγερση λογικών ανθρώπων στο εγγύς μέλλον. Όμως, το να είναι κανείς λογικός σε μια εποχή πόλωσης, ημιμάθειας και παραλογισμού αποτελεί από μόνο του μια προσωπική επανάσταση.
* Ο Εμμανουήλ Πυργιωτάκης είναι Επίκουρος Καθηγητής Xρηματοοικονομικων Πανεπιστημίου του Έσσεξ
[1] Εν προκειμένω, ο όρος internet memes αναφέρεται κυρίως σε εικόνες που έχουν δεχτεί επεξεργασία με σκοπό να περάσουν ένα μήνυμα στους χρήστες του διαδικτύου.
