Της Αγγελικής Κώττη
Η Ελεύθερνα στον νομό Ρεθύμνου της Κρήτης, «έχει όλα τα χαρακτηριστικά μιας διαχρονικής κατοίκησης, μια ιστορία τεσσερισήμισι χιλιάδων ετών» σύμφωνα με τον ανασκαφέα της, καθηγητή αρχαιολογίας και διευθυντή του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης Νίκο Σταμπολίδη. Ο αρχαίος οικισμός έχει «ζήσει» δύο φορές τα όρια μιας μετάβασης.
Η πρώτη ήταν από την Υστερη Εποχή του Χαλκού στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου, δηλαδή στα λεγόμενα ομηρικά χρόνια, την αυγή του πολιτισμού που ακολούθησε κατόπιν. Εντοπίζεται στη νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας, όπου τα ευρήματα δείχνουν πως τα ταφικά έθιμα που περιγράφονταν στην Ιλιάδα από τον Ομηρο ήταν ποιητική αδεία απολύτως αληθινά.
Η δεύτερη αφορά τη μετάβαση από το Δωδεκάθεο και τον παγανισμό στον Χριστιανισμό, μετάβαση που ξεκινά τον 3ο αι. μ.Χ. και εξελίσσεται μέχρι τον 5ο. Ευρήματα από αυτή τη δεύτερη φάση, έδωσε η νέα ανασκαφή του καθηγητή και των συνεργατών του στην ανατολική πλευρά του λόφου της Ελεύθερνας. Τα τελευταία 3-4 χρόνια εκεί διενεργούνται ανασκαφές με τη συμμετοχή φοιτητών στις θέσεις «Αγία Ειρήνη» και «Αγιος Μάρκος», εντοπίζοντας δύο παλαιοχριστιανικές βασιλικές.
Στη μία βρέθηκε η επιγραφή «Θεού-Αγίας Ειρήνης» που μαρτυρεί την ονομασία της, η Αγία Ειρήνη του Θεού), είναι οικοδομημένες με πλήθος αρχιτεκτονικών μελών από αρχαιότερα κτίρια (spolia) -ακόμα και των κλασικών χρόνων-, αλλά και αρχαϊκών επιγραφών με νόμους, μερικές από τις οποίες είναι αρχαιότερες από εκείνες της Γόρτυνας, της βασίλισσας των επιγραφών.
Επομένως η εκκλησία δεν ανήκει σε έναν άγιο ή σε μια αγία, αλλά είναι αφιερωμένη στην έννοια της ειρήνης του Θεού. Επίσης έχουν βρεθεί επιγραφές με ονόματα επισκόπων που δεν είναι γνωστά στις Notitiae Episcopatuum, όπου περιλαμβάνονται ονόματα επισκόπων της Κρήτης. Και τέλος, εξαιρετικά ψηφιδωτά, τα οποία συντηρούνται συγχρόνως με την ανασκαφή των κτιρίων.
Αναλυτικά: ανασκάπτοντας τους γκρεμισμένους τοίχους της εκκλησίας, βρέθηκαν σοβάδες με αποτυπώματα από αρχαία γράμματα. Καθαρίζοντας τις πέτρες, διαπιστώθηκε ότι πρόκειται για μεγάλα κομμάτια ή και ολόκληρες επιγραφές του 6ου αι. π.Χ., δηλαδή αρχαϊκά και πρώιμα κλασικά. Γεγονός που σημαίνει ότι είτε βρήκαν γκρεμισμένα αυτά τα κτίσματα και χρησιμοποίησαν το υλικό στη βασιλική είτε γκρέμισαν οι ίδιοι ως ειδωλολατρικά τα κτίσματα. Αυτό θα αποδειχθεί εναργέστερα με την πρόοδο της μελέτης της υλικού. Και βέβαια, τμήματα από κολώνες, κιονόκρανα και άλλα αρχιτεκτονικά μέλη.
Η έρευνα στην Αγία Ειρήνη έχει σχεδόν ολοκληρωθεί. Οι τοίχοι της σώζονται σε ύψος 3 μέτρων ενώ οι τοίχοι του Αγίου Μάρκου, έχουν σωθεί σε ύψος 8 μέτρων. Το δάπεδό της ήταν στρωμένο με λεπτεπίλεπτες ψηφίδες που δημιουργούν σχέδια εμπνευσμένα από τον φυτικό κόσμο, σαν ένα χαλί που οδηγεί προς τον Παράδεισο. Η Αγία Ειρήνη είχε τρία κλίτη. Τα ονόματα των τοπικών επισκόπων Αριστείδη και Ιορδάνη είχαν χαραχθεί σε έναν σπόνδυλο αρχαίου κίονα ενώ βρέθηκαν και δεκάδες κεραμίδια με τα ονόματα των δωρητών στην επιφάνειά τους.
Ο Αγιος Μάρκος, αν και μικρότερος σε μέγεθος, είχε εντυπωσιακά επιστήλια από δημόσια κτίρια της ελληνιστικής εποχής, κιονόκρανα με πτηνά και κεφάλια κριαριών – έργα του τοπικού και με μακρά παράδοση στη γλυπτική εργαστηρίου -, στριφτούς κίονες, επιγραφές αρχαiκές αλλά και βυζαντινές και πιθανόν μαρμάρινη επένδυση στους τοίχους βρίσκονται σήμερα στα άδυτα των αποθηκών του Αρχαιολογικού Μουσείου της Ελεύθερνας.
Υπήρξαν όμως και αρχαία ευρήματα όχι σε δεύτερη χρήση. Ανάμεσά τους, ένα πήλινο ειδώλιο που απεικονίζει τη θεά Τύχη κρατώντας το κέρας της Αμάλθειας.
