Το πιο συνηθισμένο ερώτημα στα ελληνοτουρκικά εδώ και τρία περίπου χρόνια είναι το «Πού το πάει η Τουρκία;». Αυτό το ερώτημα δε θα έπρεπε να μας απασχολεί πλησιάζοντας στο πρώτο τέταρτο του 21ου αιώνα. Πρώτον, δε θα έπρεπε να μας απασχολεί δεκαετίες πριν και όχι απλώς επειδή ο Ερντογάν αποφάσισε από τα τέλη Φεβρουαρίου του 2020 να επιχειρήσει να υλοποιήσει όσα η Τουρκία σχεδιάζει ως συνέχεια της εισβολής του Αττίλα στην Κύπρο.
Συχνά η «εχθρογνωσία» απέχει ελάχιστα από την ψυχολογική επιχείρηση και η υπερβολή καραδοκεί παντού. Τα ελληνοτουρκικά έχουν υπερπληθωριστεί επειδή ακριβώς δεν κάναμε εγκαίρως και με τον ορθό τρόπο τον ελληνοτουρκικό διάλογο εντός της Ελλάδας. Τι θέλει η Τουρκία από την Ελλάδα; Γιατί το 2023 είναι το πλέον καθοριστικό για τις ελληνοτουρκικές σχέσεις; Πώς αντιμετωπίζεται η Τουρκία;
Η νεοθωμανική πολιτική και ο 25ος μεσημβρινός
Ο 25ος μεσημβρινός έχει ταυτιστεί με τις επιδιώξεις της Τουρκίας. Γιατί όμως η Τουρκία ενδιαφέρεται τόσο πολύ για αυτόν; Τι σχέση έχει με το παράνομο τουρκολιβυκό μνημόνιο και γιατί είναι τόσο επιθετική εναντίον της Ελλάδας και της Κύπρου μετά το 2017;
Από το 1920 και μετά η Τουρκία είναι μια αναθεωρητική δύναμη. Με άλλα λόγια, από τη Συνθήκη των Σεβρών όπου η Τουρκία συνάντησε την ταπείνωσή της, προσπαθεί να ανατρέψει όλες εκείνες τις συνθήκες που τη μετέτρεψαν από διάδοχο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, σε ένα κράτος το οποίο σύμφωνα με τους Νταβούτογλου και Ερντογάν, δημιουργήθηκε για να εξυπηρετεί δυτικά συμφέροντα.
Μια προσεκτική ματιά στην τουρκική εξωτερική πολιτική πρακτική αλλά και στη ρητορική, θα πείσει ακόμη και τους πιο δύσπιστους ότι η νεοθωμανική πολιτική είναι πρωτίστως «αντιδυτική». Το κέντρο της Βυζαντινής αλλά και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήταν το Αιγαίο, το οποίο συνιστά την «υδάτινη λεωφόρο» που ενώνει τα Στενά με την Ανατολική Μεσόγειο. Την Ευρώπη με την Αφρική και την Ασία. Οι Τούρκοι γνωρίζουν ότι όποια κίνηση και αν κάνουν στη Μέση Ανατολή και στα Βαλκάνια, δεν μπορεί να καταστεί βιώσιμη αν δεν ελέγχουν το Αιγαίο. Οι αξιώσεις των Τούρκων ξεκινούν από τον 25ο μεσημβρινό και φτάνουν στην Πάφο, στον 32ο.
Ο 25ος μεσημβρινός συνιστά ουσιαστικά τη σύνοψη του μεγάλου λάθους της Ελλάδας στη Μαδρίτη όπου στις 8/7/1997 η Ελλάδα αποδέχτηκε έναν αρκετά πονηρό όρο που συνέφερε την Τουρκία. Σύμφωνα με αυτόν τον όρο, οι δύο πλευρές αποδέχονταν τα νόμιμα-ζωτικά συμφέροντα και ενδιαφέροντα της κάθε χώρας στο Αιγαίο. Η ακολουθία ενός πολιτικού όρου μετά από έναν νομικό (νόμιμα) αντικατόπτριζε και τη μεγάλη μεθοδολογική διαφορά Ελλάδας και Τουρκίας.
Η Ελλάδα ακολουθούσε νομικά επιχειρήματα ενώ η Τουρκία, πολιτικά επιχειρήματα. Όλα αυτά έγιναν 19 μήνες μετά την κρίση των Ιμίων όπου η Τουρκία, μέσα από μια βραχονησίδα κατάφερε να θέσει υπό αμφισβήτηση ζώνες του Αιγαίου που είναι εγγύτερα στον ηπειρωτικό κορμό της τουρκικής επικράτειας. Το 1995 η Τουρκία πλαισίωσε την ελληνοτουρκική διαμάχη με ένα παράνομο casus belli σε περίπτωση που η Ελλάδα ασκούσε το νόμιμο δικαίωμά της για επέκταση των χωρικών υδάτων στα 12ν.μ. Πώς όμως ο 25 μεσημβρινός περικλείει όλες τις ελληνοτουρκικές διαφορές ή μάλλον, όλες τις τουρκικές αξιώσεις;
Ο 25ος μεσημβρινός μας εξηγεί όλες τις τουρκικές αξιώσεις
Πολλές είναι οι φορές που λέμε πως η τουρκική έχει υιοθετήσει έναν μαξιμαλιστικό τρόπο θέσης των αξιώσεών της. Από τη στιγμή που επιθυμεί να αναθεωρήσει υπέρ της το καθεστώς του Αιγαίου και της Ανατολικής Μεσογείου, είναι εύλογο να έχει μια μεθοδολογία η οποία υπακούει στην επιθετικότητα αλλά και στη χρήση πολιτικών επιχειρημάτων. Όσο πιο παράλογες είναι νομικά οι αξιώσεις ενός κράτους στη διεθνή πολιτική, τόσο πιο έντονη είναι και η απειλή χρήσης βίας.
Από τη στιγμή που η Τουρκία θεωρεί ότι έχει κατοχυρώσει:
1. Την παράνομη κατοχή της ανατολικής Κύπρου,
2. το casus belli του 1995 εναντίον της Ελλάδας,
3. Το γκριζάρισμα ζωνών του Αιγαίου μετά την κρίση των Ιμίων του 1996,
4. Την αναφορά της Συμφωνίας της Μαδρίτης του 1997 σε «ζωτικά συμφέροντα και ενδιαφέροντα και των δύο χωρών στο Αιγαίο»,
προχωρά από το «γκριζάρισμα» στην ευθεία διεκδίκηση ελληνικής επικράτειας.
Η «Γαλάζια Πατρίδα» των Μοστάνογλου, Οζέρ και Γιαϊτζί, (είναι γνωστή από το 2014 ως τέτοια αλλά ασχοληθήκαμε μετά το 2020) αποτελεί ουσιαστικά την επόμενη φάση του τουρκικού σχεδίου και το άθροισμα των τεσσάρων σημείων που θεωρεί ότι έχει υπέρ της η Τουρκία. Ο 25ος μεσημβρινός, χωρίζει ουσιαστικά τη Μακεδονία από τη Θράκη, τέμνει το Αιγαίο και την Κρήτη στα δύο και μέσα από αυτό, μπορούμε να απαντήσουμε στο ερώτημα «τι ξαφνικά ζητάει η Τουρκία στην Κρήτη;». Δεν ήταν κάτι ξαφνικό.
Η Τουρκία με το τουρκολιβυκό σύμφωνο του 2019 έκανε ακριβώς αυτό που έκανε και το 1995. Πρώτα νομιμοποίησε μια απειλή πολέμου εναντίον της Ελλάδας και μετά προχώρησε στη δημιουργία της κρίσης των Ιμίων το 1996. Το 2019 η Τουρκία συνήψε το παράνομο τουρκολιβυκό σύμφωνο και το 2020 προσπάθησε αποτυχημένα να επιτεθεί στην Ελλάδα σε δύο φάσεις.
Η πρώτη ήταν η οπλοποίηση μεταναστών στον Έβρο και η άλλη, λίγους μήνες μετά στο Αιγαίο με πολιορκητικό κριό το Oruc Reis. Από τον 25ο μεσημβρινό και ανατολικά, βρίσκονται όλες οι αξιώσεις της Τουρκίας οι οποίες ονομάζονται «ελληνοτουρκικές διαφορές» λόγω της Μαδρίτης του 1997. Μεταξύ Ρόδου και Κύπρου, υπάρχει το μεγάλο αγκάθι για την Τουρκία που δεν είναι άλλο από το Καστελλόριζο.
Στο Καστελλόριζο η Τουρκία προσπαθεί να νομιμοποιήσει τη μη υπογραφή της στη Σύμβαση του Διεθνούς Δικαίου της Θάλασσας του 1982. Σύμφωνα με αυτήν, κάθε νησί έχει υφαλοκρηπίδα. Για την Τουρκία το Αιγαίο αποτελεί «περιοχή ειδικών συνθηκών» και δεν αναγνωρίζει στα νησιά υφαλοκρηπίδα. Αυτός είναι και ο λόγος που αναγνωρίζει μόνο χωρικά ύδατα (6ν.μ.). Η συνέχεια του ευφάνταστου επιχειρήματος είναι πως το Αιγαίο δεν μπορεί να γίνει «ελληνική λίμνη». Τα ύδατα του Καστελλόριζου, είναι αυτά που επιτρέπουν στην Ελλάδα να συνδεθεί με την Κύπρο.
Η Τουρκία έχει κάθε συμφέρον να αποκοπεί η Ελλάδα από την Κύπρο και έτσι να μπορεί το Κυπριακό να το διαχωρίζει από τα θέματα του Αιγαίου και του Κρητικού Πελάγους, ζητώντας διαφορετικά πράγματα από τις δύο χώρες του Ελληνισμού για να κερδίζει και από τις δύο πλευρές. Ακόμη και η ειδική σχέση Τουρκίας-Αλβανίας και η προσπάθεια τορπιλισμού των ελληνοαλβανικών συζητήσεων για καθορισμό θαλασσίων ζωνών, εξυπηρετεί την Άγκυρα για όσα αξιώνει ανατολικά του 25ου μεσημβρινού.
Η τουρκική αξίωση για αποστρατικοποίηση των ελληνικών νησιών
Όπως όμως αναφέρθηκε παραπάνω, ο 25ος μεσημβρινός χωρίζει τη Μακεδονία από τη Θράκη. Στη Θράκη, οι τουρκικές αξιώσεις μεγαλώνουν. Για την Τουρκία, από τον 25ο μεσημβρινό και ανατολικά, όλα πρέπει να αλλάξουν. Τα εμπόδια της Τουρκίας είναι τα νομίμως στρατικοποιημένα ελληνικά νησιά και αυτός είναι και ο λόγος που συνδέουν τη στρατικοποίηση με την κυριαρχία.
Αν τα νησιά αποστρατικοποιηθούν, τότε οι τουρκικές αξιώσεις για πλήρη αλλαγή του καθεστώτος του Αιγαίου υπέρ της Τουρκίας, θα έχουν γίνει αποδεκτές καθώς «κυρίαρχα» νησιά χωρίς δικαίωμα άμυνας δεν υπάρχουν και η χώρα στην οποία αυτά ανήκουν, αν δεν μπορεί να υλοποιεί το δικαίωμα που απορρέει από το Διεθνές Δίκαιο (δικαίωμα στην άμυνα) τότε παύει να είναι κυρίαρχο.
Αποστρατικοποιημένα νησιά ανατολικά του 25ου μεσημβρινού, σημαίνει ότι θα είναι σε ύδατα τα οποία θα ελέγχονται (στην καλύτερη περίπτωση) από την Τουρκία, άρα και τα ίδια τα νησιά.
Το απαισιόδοξο συμπέρασμα: Δεν μπορεί να λάβει χώρα ένας γόνιμος ελληνοτουρκικός διάλογος
Ο πληθωρισμός των ελληνοτουρκικών σχέσεων αγγίζει κάθε επιμέρους πτυχή τους. Ο «διάλογος» ως έννοια έχει κακοποιηθεί ιδιαίτερα στον ελληνικό δημόσιο διάλογο και δυστυχώς, έχει ιδεολογικοποιηθεί. Φράσεις όπως: «Η πίστη σε έναν ειλικρινή ελληνοτουρκικό διάλογο ο οποίος θα διευθετούσε τις όποιες διαφορές ανάμεσα σε δύο γείτονες που είναι υποχρεωμένοι λόγω της γεωγραφίας να συνυπάρχουν (...) Το Αιγαίο μπορεί να γίνει μια θάλασσα ειρήνης και ευημερίας (...)» αποτελούν πιο πολύ διακήρυξη καλών προθέσεων, ευσεβείς πόθους ή αποδείξεις μη κατανόησης των όσων αναφέρθηκαν στο παραπάνω κείμενο, που συνιστούν ουσιαστικά τα βήματα της τουρκικής στρατηγικής εναντίον της Ελλάδας και η οποία θέλει έναν διάλογο σαν αυτόν που επιθυμούσε ο Πούτιν με τον Ζελένσκι.
Η Τουρκία του Ερντογάν δεν κάνει «παζάρια» όπως κακώς πιστεύουμε, απλώς επιθυμεί να υπαγορεύει όρους. Η Συμφωνία της Μαδρίτης του 1997 εμπεριέχει και άρθρα για σεβασμό στην κυριαρχία τα οποία η Τουρκία ασφαλώς και δεν τα σέβεται. Με άλλα λόγια, δε δεσμευόμαστε από κάτι που η ίδια η Τουρκία δε σέβεται.
Το 2023 είναι έτος εκλογών όχι μόνο για την Ελλάδα και την Κύπρο, αλλά και για την Τουρκία. Η Άγκυρα θεωρεί ότι αν δεν κάνει κάποια επιθετική κίνηση τα επόμενα λίγα χρόνια, το παράθυρο ευκαιρίας θα κλείσει καθώς η Ελλάδα θα έχει ολοκληρώσει μεγάλο μέρος των εξοπλισμών της. Ο διάλογος οφείλει να έχει προϋποθέσεις για να είναι γόνιμος και να έχει πιθανότητες να φέρει καλά αποτελέσματα.
Ωστόσο, πρέπει να αντιληφθούμε πως η Τουρκία θεωρεί ως προϋποθέσεις διαλόγου την απειλή χρήσης βίας, το μη σεβασμό στο Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας, την περιφρόνηση της ελληνικής εδαφικής ακεραιότητας κ.α. Ένας τέτοιος διάλογος δεν μπορεί και δεν πρέπει να γίνει, ειδικά όταν βρισκόμαστε σε μια περίοδο όπου αναμένεται πολιτική αβεβαιότητα και στις δύο πλευρές του Αιγαίου.
Η διεθνής πολιτική μας διδάσκει πως η μη λύση δεν είναι κάτι υπέροχο. Είναι σίγουρα όμως συμφέρουσα από μια κακή λύση. Η Κύπρος μας δίδαξε ότι το «ουδέν μονιμότερον του προσωρινού» δεν ευνοεί τα συμφέροντά μας και για τα προσεχή χρόνια και μέχρι να ακυρώσουμε τις τουρκικές αξιώσεις, δεν έχουμε κάτι καλύτερο να κάνουμε έναντι της Τουρκίας πέραν του να θυμόμαστε τέσσερις λέξεις: 1. ετοιμότητα, 2. αποτροπή, 3. άμυνα, 4. ανθεκτικότητα.
*Ο Αλέξανδρος Δρίβας, Στρατηγικός Αναλυτής-Διεθνολόγος
