Μία από τις πρώτες ήττες της Ρωσίας μετά την 24η Φεβρουαρίου 2022, ήταν η διεθνή της απομόνωση και η ακύρωση όλων των προσπαθειών του Πούτιν, να φέρει τη χώρα του στο επίκεντρο της διεθνούς διπλωματίας. Πέρασαν ανεπιστρεπτί οι εποχές, όταν η Ρωσία διοργάνωνε συνόδους κορυφής των G8, όπως το 2008 στην Αγία Πετρούπολη.
Το Κρεμλίνο, βέβαια, δηλώνει δημόσια πως αυτό δεν είναι κάποια τραγωδία, αφού η Δύση, τάχα, «με δυσκολία υπερασπίζεται την παγκόσμια κυριαρχία της και πολύ σύντομα θα συνειδητοποιήσει την ήττα της, ενώ η Ρωσία θα ηγηθεί το κινήματος για μία νέα, πιο δίκαιη παγκόσμια τάξη».
Αυτός ήταν και ο βασικός στόχος της διοργάνωσης της συνόδου κορυφής «Ρωσίας - Αφρικής», η οποία ολοκληρώθηκε στην Αγία Πετρούπολη στις 28 Ιουλίου 2023. Το Κρεμλίνο είχε δηλώσει πως η συνάντηση με υψηλόβαθμους αξιωματούχους των αφρικανικών κρατών, θα δώσει «την απαραίτητη ώθηση σε αυτό το κίνημα».
Η Μόσχα θέλησε με αυτή τη διοργάνωση να πείσει τους Αφρικανούς προσκεκλημένους της πως μόνο αυτή βρίσκεται αλληλέγγυα στο πλευρό τους και πως θα πρέπει να αντιμετωπίζουν με μεγάλη επιφυλακτικότητα τις επισκέψεις διπλωματών και αξιωματούχων από τις ΗΠΑ, την Ευρωπαϊκή Ένωση και την Ουκρανία.
Αφρική: The next big thing
Είναι κοινός τόπος πως τα επόμενα χρόνια και δεκαετίες, η Αφρική θα μετατραπεί σε πεδίο ανταγωνισμού αλλά και μεγάλων επενδύσεων πολλών εταιρειών που θα ανοίξουν εκεί νέες επιχειρήσεις. Σύμφωνα με τις στατιστικές προβλέψεις, στην Αφρική μέχρι το 2030 θα δημιουργηθεί ένα κοινωνικό στρώμα 130.000.000 νέων καταναλωτών. Το ίδιο διάστημα, στις ΗΠΑ, οι νέοι καταναλωτές, θα αυξηθούν μόνο κατά 25.000.000.
Μέχρι το 2040, στις αφρικανικές πόλεις θα εγκατασταθούν περισσότερα από 500.000.000 κατοίκους, πράγμα που θα οδηγήσει σε τεκτονικές αλλαγές της οικονομίας, όπου η αγροτική παραγωγή και η εξόρυξη ορυκτών πρώτων υλών δεν θα αποτελούν τις κυρίαρχες δραστηριότητες και τη θέση τους θα καταλάβει η προσφορά υπηρεσιών. Εκτός, όλων των άλλων, μέχρι το 2050, ο πληθυσμός της Αφρικής, θα φτάσει τα 2.500.000.000 ανθρώπους, δηλαδή θα διπλασιαστεί.
Η ρωσική διείσδυση
Το ενδιαφέρον εταιρειών και κρατών, είναι αυτονόητο και δεν θα μπορούσε να μην το έχει εκδηλώσει και η Ρωσία, η οποία στο «Δόγμα εξωτερικής πολιτικής» της, όπως αυτό δημοσιοποιήθηκε τον Μάρτιο του 2023, αναφέρει ρητά πως στόχος της είναι «η αύξηση των εμπορικών συναλλαγών και επενδύσεων» στην ήπειρο, υπογραμμίζοντας πως πρόκειται για μία από τις άμεσες προτεραιότητές της.
Προς το παρόν, απ’ ότι δείχνουν οι αριθμοί, η Ρωσία, δεν έχει να επιδείξει μεγάλη επιτυχία ως προς την υλοποίηση των στόχων της. Το 2022, οι συνολικές εμπορικές συναλλαγές με όλες τις αφρικανικές χώρες, άγγιξαν το «ιλιγγιώδες» ποσό των 18 δισεκατομμυρίων δολαρίων, εκ των οποίων τα 14, αφορούσαν εξαγωγές της Ρωσίας.
Για λόγους σύγκρισης, αξίζει να αναφέρουμε πως το 2021 η ΕΕ είχε εξαγωγές 300 δισεκατομμυρίων προς την Αφρική, ενώ οι ΗΠΑ, 65. Απεναντίας, η Κίνα, είχε το 2021, 254 δισεκατομμύρια εξαγωγές προς την ήπειρο και το 2022, 282 δισεκατομμύρια.
Επιπλέον, το 30% των εξαγωγών της Ρωσίας προς την Αφρική, αφορούσε μία μόνο χώρα, την Αίγυπτο. Το 70% των ρωσικών επενδύσεων στις διάφορες χώρες, αφορούν την εξόρυξη φυσικών πόρων: πετρέλαιο, φυσικό αέριο, ουράνιο, βωξίτη, διαμάντια και σιδηρομετάλλευμα. Η Μόσχα, θέλοντας να διευρύνει το πελατολόγιό της, αλλά και την συνεργασία της, σκοπεύει να επενδύσει στις νέες τεχνολογίες. Στην Αγκόλα, στα τέλη του 2022 πούλησε τον δορυφόρο «Angosat-2», ο οποίος παρέχει υπηρεσίες τηλεφωνίας, διαδικτύου και ψηφιακής τηλεόρασης.
Στην αντίστοιχη σύνοδο στο Σότσι το 2019 οι εκπρόσωποι των αφρικανικών κρατών και της Ρωσίας, υπέγραψαν 92 συμφωνίες, ύψους ενός και πλέον τρισεκατομμυρίων ρουβλίων, αλλά αρκετές από αυτές δεν υλοποιήθηκαν ποτέ.
Η Ρωσία, με τη σειρά, το 2019 δαπάνησε 4,5 δισεκατομύρια ρούβλια για να αυξήσει την επιρροή της στην Αφρική, με στόχο να προσεταιριστεί πολλές χώρες, στον ιδεολογικό πόλεμο που διεξάγει κατά της «συλλογικής Δύσης». Η Μόσχα θεωρεί πως βρήκε το ευαίσθητο σημείο της Αφρικής, γι’ αυτό και στην ρητορική της αυξάνονται διαρκώς οι αντιαποικιοκρατικές κορώνες αλλά και η κριτική κατά της «νεοαποικιοκρατίας της Δύσης, σε βάρος των γηγενών Αφρικανών».
Σε ένα άρθρο του Βλαδίμηρου Πούτιν, το οποίο δημοσιεύτηκε λίγες ημέρες πριν τη σύνοδο κορυφής, ο Ρώσος πρόεδρος αναφέρει πως «η Αφρική θα απελευθερωθεί οριστικά από τη βαριά κληρονομιά της αποικιοκρατίας και της νεοαποικιοκρατίας» σύντομα. Η Μόσχα υποκινεί διαρκώς τις αφρικανικές χώρες, να απαιτήσουν αποζημιώσεις για τα δεινά που υπέστησαν οι λαοί από την αποικιοκρατία και να αντισταθούν στις ΗΠΑ που θέλουν να τις μετατρέψουν σε χώρες υποτελείς.
Η Σύνοδος Kορυφής του 2023
Στη Σύνοδο Κορυφής «Ρωσία - Αφρική» του 2023 συμμετείχαν, πάντως, λιγότερες χώρες από ότι στην αντίστοιχη του 2019. Τότε συμμετείχαν 54 χώρες, επικεφαλής των αντιπροσωπειών των οποίων ήταν πρόεδροι και πρωθυπουργοί, φέτος 49 χώρες, με 17 προέδρους και 4 πρωθυπουργούς.
Στο περιθώριο της συνόδου, ρωσικές εταιρείες όπως το ΤΑΣΣ, η Rosatom, το Ρωσικό Κέντρο εξαγωγών, και ο Ρωσικός Οργανισμός Διοργάνωσης Συνεδρίων, υπέγραψαν διάφορες συμφωνίες. Στο πολιτικό επίπεδο, υπογράφηκαν συμφωνίες για τον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας, τον περιορισμό των εξοπλισμών στο διάστημα. Ο Πούτιν, υποσχέθηκε ένα πρόγραμμα βοηθείας προς διάφορες χώρες της Αφρικής στον αγώνα τους κατά των επιδημιών, ύψους 1,2 δισεκατομμυρίων ρουβλίων και ένα πρόγραμμα δωρεάν χορήγησης σε ορισμένα από τα φτωχότερα κράτη, 25-50 χιλιάδων τόνων σιτηρών.
Φίλιες και εχθρικές προς την Ρωσία αφρικανικές χώρες
Ως ήπειρος η Αφρική αποτελείται από μία πανσπερμία χωρών, με διαφορετικά συμφέροντα, γεωπολιτικούς προσανατολισμούς. Αρκεί μια ματιά στις ψηφοφορίες του ΟΗΕ, για να το διαπιστώσει κανείς αυτό.
Όταν τον Φεβρουάριο του 2023, στον ΟΗΕ κατατέθηκε το ψήφισμα οξείας κριτικής προς την Ρωσία για τον πόλεμο που διεξάγει στην Ουκρανία, το αποτέλεσμα ήταν 141 χώρες ψήφισαν υπέρ, 7 κατά και 32 λευκό. Από τις αφρικανικές χώρες, μόνο δύο καταψήφισαν, το Μαλί και η Ερυθραία. Υπέρ ψήφισαν 30 και λευκό 15.
Χοντρικά θα λέγαμε πως οι αφρικανικές χώρες, χωρίζονται σε πέντε κατηγορίες, ως προς τη σχέση τους απέναντι στην Ρωσία:
1η) Σε αυτήν ανήκει μόνο η δικτατορική Ερυθραία, η οποία είναι και ο βασικός, ιδεολογικός σύμμαχος της Ρωσίας σε όλη την ήπειρο και στηρίζει ανεπιφύλακτα την ιμπεριαλιστική της πολιτική στην Ουκρανία, καταψηφίζοντας μονότονα κάθε ψήφισμα.
2η) Σε αυτήν ανήκουν η Κεντροαφρικανική Δημοκρατία, το Μαλί και το Σουδάν, χώρες όπου έγιναν πραξικοπήματα με ηγεσίες χωρίς πολιτική νομιμοποίηση, οι οποίες στηρίζονται αποκλειστικά στην ρωσική στρατιωτική βοήθεια και στους Ρώσους «συμβούλους» του ιδιωτικού στρατού Wagner του Γιεβγκένι Πριγκόζιν.
3η) Στην κατηγορία αυτή ανήκουν η Αλγερία, η Αγκόλα, το Μπουρούντι, η Ισημερινή Γουινέα, η Γουινέα, η Μαδαγασκάρη, η Μοζαμβίκη, η Ουγκάντα και η Ζιμπάμπουε. Οι χώρες αυτές καταψήφισαν το πρώτο ψήφισμα, αργότερα όμως, είτε ψήφισαν λευκό, είτε καταψήφισαν τα επόμενα. Πρόκειται για χώρες που είχαν αναπτύξει στενούς δεσμούς συνεργασίας με την Ε.Σ.Σ.Δ. και συνεχίζουν σήμερα με τη διάδοχο της Ρωσία.
4η) Το Μαρόκο, η Ναμίμπια, η Σενεγάλη και η Νότια Αφρική, ενώ δεν υποστηρίζουν την ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, συχνά δηλώνουν ανεξάρτητες χωρίς διάθεση συμμετοχής σε κάποιο γεωπολιτικό μπλοκ.
5η) Χώρες με δημοκρατικά, λίγο - πολύ συστήματα, όπως ο Μαυρίκιος, η Μποτσουάνα, το Πράσινο Ακρωτήριο, οι Σεϋχέλλες, η Γκάνα, η Κένυα, η Ζάμπια, το Μαλάουι, η Σιέρα Λεόνε, ο Νίγηρας και η Νιγηρία, ανήκουν στην κατηγορία εκείνη που υπερψήφισε τα ψηφίσματα καταδίκης της Ρωσίας. (Το πρόσφατο πραξικόπημα στον Νίγηρα, προφανώς αποκλείει πλέον τη χώρα αυτή, από τη συγκεκριμένη κατηγορία).
Παρά την έντονη διπλωματική δραστηριότητα, τόσο του Ρώσου ΥΠΕΞ Σεργκέι Λαβρόφ, όσο και άλλων ανώτατων αξιωματούχων, η Ρωσία, δεν μπορεί να ισχυριστεί πως έχει αποκτήσει προσβάσεις στην ήπειρο, με εξαίρεση τις χώρες στις οποίες δραστηριοποιείται η Wagner, στηρίζοντας με τα όπλα της διάφορες χούντες.
Ο ρόλος της Wagner
Μπορεί η Ρωσία να προσπαθεί να χρησιμοποιήσει την soft power για τη διεύρυνση της επιρροής της, τελικά όμως, προτιμά να αξιοποιήσει την παλιά, καλή, σοβιετική κληρονομιά, ιδίως σε ό,τι αναφέρεται στην «συμβολή των στρατιωτικών συμβούλων», μόνο που αυτή τη φορά στη θέση των σοβιετικών στρατιωτικών, έχουμε τους μισθοφόρους της Wagner.
Ως προς την soft power. Σήμερα στην Ρωσία, σε διάφορα εκπαιδευτικά ιδρύματα φοιτούν περίπου 35.000 αφρικανοί φοιτητές, αριθμός, ο οποίος κατά την εξαγγελία του Πούτιν, θα αυξηθεί σημαντικά τα επόμενα χρόνια. Ταυτόχρονα, η Ρωσία έχει εγκαινιάσει ένα ολόκληρο δίκτυο εκμάθησης της ρωσικής γλώσσας, αλλά και παραρτήματα ρωσικών ΑΕΙ, σε διάφορες χώρες. «Ρωσικοί οίκοι» υπάρχουν στην Αίγυπτο, τη Ζάμπια, το Κονγκό, τον Λίβανο, το Μαρόκο, τη Συρία, την Τανζανία, την Τυνησία, την Αλγερία και τη Σιέρα Λεόνε.
Το τηλεοπτικό δίκτυο Russia Today και το Sputnik, εκπέμπουν στα αγγλικά, τα γαλλικά και τα αραβικά, ειδικές εκπομπές σε πολλές χώρες, ενώ έχει συνάψει ειδική συμφωνία με το τηλεοπτικό δίκτυο του Καμερούν Afrique Media, το οποίο εκπέμπει σε όλη την Αφρική. Η ρωσική τηλεοπτική προπαγάνδα, γνωρίζει επιτυχία σε πολλές χώρες, απευθυνόμενη στα χαμηλά κοινωνικά στρώματα με υψηλούς αριθμούς ανεργίας και φτώχιας, μεταδίδοντας, κατά κύριο λόγο, θεωρίες συνομωσίας της «κακιάς Δύσης» κατά της «υπερήφανης Αφρικής»
Το πιο ισχυρό προπαγανδιστικό όπλο της Ρωσίας, αποδείχτηκε ο ιδιωτικός στρατός Wagner του Γεβγκένι Πριγκόζιν, ο οποίος είναι ιδιαίτερα δημοφιλής, παρόλο που βασική του αποστολή είναι η βοήθεια αυταρχικών καθεστώτων για την καταστολή των αντιπάλων τους, όπως στην Κεντροαφρικανική Δημοκρατία ή στην οργάνωση στρατιωτικών πραξικοπημάτων.
Η Wagner έχει παρουσία στον ένα ή τον άλλο βαθμό στη Κεντροαφρικανική Δημοκρατία, στη Λιβύη, στο Σουδάν, στο Νότιο Σουδάν, στο Τσαντ, στη Μοζαμβίκη, στο Κονγκό, στο Μπουρούντι, την Γουινέα Μπισάου, στη Νιγηρία, στη Μποτσουάνα, στη Μαδαγασκάρη, στη Ρουάντα και στο Λεσότο. Βασικός στόχος της Wagner ήταν να μετατρέψει στοχευμένα την περιοχή σε μία «ομοσπονδία» ή «συμμαχία» αντιδυτικών κρατών.
Η πρόσφατη «ανταρσία του Πριγκόζιν» μπορεί να έφερε στην επιφάνεια ορισμένες αμφιβολίες για την αποτελεσματικότητα της οργάνωσής του στην Αφρική, αλλά η εμφάνισή του στη σύνοδο κορυφής στην Αγία Πετρούπολη και η συνάντησή του με αφρικανούς ηγέτες, απλά ενισχύουν το μυστήριο για τον ρόλο αλλά και την τύχη του.
Αξίζει να σημειώσουμε πως η Ρωσία ήταν ένας από τους βασικούς εξαγωγείς οπλικών συστημάτων στην Αφρική. Μέχρι τον Φεβρουάριο του 2022, το 50% των εξοπλισμών στην ήπειρο, ήταν ρωσικής κατασκευής. Μεταξύ των καλύτερων πελατών της Ρωσίας ήταν η Αλγερία, η Αίγυπτος, το Σουδάν, η Αγκόλα, η Νιγηρία και το Μαλί. Οι βασικές κατηγορίες εξοπλισμών που εξήγαγε η Ρωσία στην Αφρική ήταν πολεμικά αεροσκάφη και καταδιωκτικά, ελικόπτερα, τεθωρακισμένα, ραντάρ, πύραυλοι και συστήματα πολλαπλών εκτοξευτήρων. Το 2022, η Ρωσία έχασε την πρώτη θέση από την Κίνα
Οι αιτίες θα πρέπει να αναζητηθούν στις ανάγκες της Ρωσίας στα μέτωπα του πολέμου με την Ουκρανία, στις δυτικές κυρώσεις και στις ελλείψεις σε μικροτσίπ, οι οποίες προκαλούν ασφυξία στο ρωσικό στρατιωτικό-βιομηχανικό σύμπλεγμα.
Παράλληλα, οι δυτικές κυρώσεις, αποτρέπουν πολλά αφρικανικά κράτη να είναι προσεκτικά, φοβούμενα μην υποστούν με τη σειρά τους τις λεγόμενες δευτερογενείς κυρώσεις. Και μπορεί κανείς να μην απαγορεύει στα αφρικανικά κράτη να αγοράσουν ρωσικά σιτηρά, αλλά κανείς δεν θα δείξει την παραμικρή κατανόηση, αν παραβιάσουν τις υπόλοιπες κυρώσεις, απειλώντας με πλήρη απαγόρευση των συναλλαγών με τη Δύση.
Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Νότιας Αφρικής, η οποία εξάγει το 30,4% του συνόλου των εξαγωγών της στις ΗΠΑ και στην Ε.Ε. και μόλις το 0,23% στην Ρωσία.
Στο «ντόμινο» των στρατιωτικών πραξικοπημάτων στο Μαλί, στην Μπουρκίνα Φάσο, στον Νίγηρα, στο Σουδάν και στην Κεντροαφρικανική Δημοκρατία, πολλοί βλέπουν τον πρωταγωνιστικό ρόλο του Γιεβγκένι Πριγκόζιν ως το μακρύ χέρι του Κρεμλίνου στην Αφρική.
Σε αυτόν τον ρόλο, άλλοι βλέπουν τη «σανίδα σωτηρίας» του Πριγκόζιν από την οργή του Κρεμλίνου για την περιβόητη ανταρσία του πριν από μερικές εβδομάδες. Τόσο ο Πούτιν, όσο και οι περί αυτών πρώην ανώτατοι αξιωματούχοι των σοβιετικών μυστικών υπηρεσιών, όπως ο Νικολάι Πάτρουσεφ, ο πανίσχυρος γραμματέας του Συμβουλίου Ασφαλείας της Ρωσίας, έχουν γαλουχηθεί με την ιδέα του διαχωρισμού του κόσμου σε σφαίρες επιρροής σε μία πολυπολική αρχιτεκτονική της διεθνούς ασφάλειας. Η Ρωσία έχει φιλοδοξίες να ηγηθεί ενός τέτοιου «αντιδυτικού» κινήματος, μόνο που δύσκολα θα μπορέσει να ξεπεράσει την Κίνα, η οποία τρέφει τις δικές της φιλοδοξίες και χρηματοδοτεί διάφορα προγράμματα διείσδυσης στην αφρικανική ήπειρο, όπου σαφώς υπερτερεί της βόρειας γειτονικής της χώρας.
Οι χώρες με διεφθαρμένες κυβερνήσεις, αλλά πλούσιες σε κοιτάσματα χρυσού, διαμαντιών κ.λπ. είναι ένα περιβάλλον οικείο για την ρωσική ελίτ. Εξάλλου, η εξαγωγή της διαφθοράς είναι ένα από τα βασικά εργαλεία άσκησης εξωτερικής πολιτικής του Πούτιν, πράγμα που διαπιστώσαμε με ακριβό τίμημα και στην Ευρώπη. Παράλληλα, ο Πούτιν προσπαθεί να υποδαυλίσει την εχθρότητα πολλών αφρικανικών κοινωνιών απέναντι στη Δύση. Ενώ οι δυτικές κοινωνίες ανησυχούν, φερ’ ειπείν για την κλιματική αλλαγή, οι αφρικανικές την ίδια στιγμή αντιμετωπίζουν προβλήματα με την κατάρρευση του κρατικού μηχανισμού και την έλλειψη στοιχειώδους ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης.
Υπάρχουν ωστόσο, δύο ουσιώδη σημεία στα οποία θα πρέπει να σταθούμε: πρώτον, η Ρωσία δεν είναι η Ε.Σ.Σ.Δ. η οποία σχεδόν δωρεάν παρείχε εξοπλισμούς σε διάφορες αφρικανικές χώρες την εποχή του Ψυχρού πολέμου, για ιδεολογικούς λόγους και β) σήμερα ο πόλεμος με την Ουκρανία, υποχρεώνει την Ρωσία να σκέφτεται πρώτα τις ανάγκες του μετώπου και μετά τις ανάγκες «φίλιων» αφρικανικών χωρών.
Ο Πριγκόζιν ως «όπλο»
Υπ’ αυτή την έννοια η Wagner του Πριγκόζιν, μπορεί να θεωρηθεί ως ένα από τα «βασικά όπλα της αφρικανικής εκστρατείας του Κρεμλίνου». Η φημολογούμενη ανάμειξη του Πριγκόζιν στο πραξικόπημα του Νίγηρα, έγινε αντιληπτή στη Δύση, ενώ οι ρωσικές σημαίες που κρατούσαν οι διαδηλωτές υπέρ της στρατιωτικής χούντας, προκάλεσαν ρίγη ανατριχίλας σε πολλούς παρατηρητές.
Ο ίδιος ο Πριγκόζιν, βέβαια, θα μπορούσε απλά να συνεχίσει την εξόρυξη χρυσού και διαμαντιών στην περιοχή. Δεν θα μπορούσε, όμως, να διεξάγει στρατιωτικές επιχειρήσεις χωρίς την έγκριση και τη βοήθεια του Κρεμλίνου. Το ρωσικό κράτος και ο ρωσικός στρατός χρειάζονται τον Πριγκόζιν γιατί τον προμηθεύουν με τα αναγκαία όπλα. Μα και στο ρωσικό κράτος χρειάζεται ο Πριγκόζιν γιατί κάνει τη βρώμικη δουλειά, αποφεύγοντας να λερώσουν τα χέρια τους οι αξιωματούχοι της Μόσχας.
Στο ερώτημα: πόσο θα συνεχιστεί αυτή η συνεργασία, είναι κάτι που θα απαντήσει μόνο ο χρόνος.
