Του Γιώργου Μυλωνά
Θα «κρεμούσατε» στον τοίχο του σπιτιού σας έργο με μοντέλο ένα χασάπη και το σφαχτό; Μην βιαστείτε ν' απαντήσετε, αν δεν έχετε δει ζωγραφική του Κοσμά Ξενάκη στο Μέγαρο Εϋνάρδου. Άλλωστε, ο Τσαρούχης συνήθιζε να λέει σε επίδοξους καλλιτέχνες που τον ρωτούσαν εναγωνίως για το θέμα: «μην απασχολείστε με αυτά, το χρώμα πρέπει να σας ενδιαφέρει».
Μαζί με μια ολιγομελή ομάδα νέων, ο Ξενάκης μαθήτευσε στον Τσαρούχη, στη βραχύβια ιδιωτική σχολή που είχε ιδρύσει μια περίοδο μετά τον εμφύλιο. Επηρεασμένος από τον δάσκαλό του και τον Διαμαντή Διαμαντόπουλο που αρέσκονταν να απεικονίζουν τύπους της βιοπάλης, ποδοσφαιριστές, μανάβηδες, οικοδόμους, ξεκίνησε να δουλεύει το θέμα των νεαρών χασάπηδων στα μέσα της δεκαετίας του '40. Κι επέστρεφε εξελίσσοντάς το, συντονιζόμενος με το καλλιτεχνικό ρεύμα της αφαίρεσης, έως περίπου το 1960.
Γεννημένος στη Βραΐλα της Ρουμανίας ο Κοσμάς (1925 -1984) - μικρότερος αδελφός του σημαντικού συνθέτη και αρχιτέκτονα Ιάνη Ξενάκη είχε μια εξίσου γοητευτική πορεία, παρόλο που το ζωγραφικό του έργο έμεινε στο ημίφως . Μετά από σπουδές Αρχιτεκτονικής στο Πολυτεχνείο και παράλληλα στη Σχολή Καλών Τεχνών, έφυγε το '55, με υποτροφία της γαλλικής κυβέρνησης, για μεταπτυχιακά στο Παρίσι, ερευνώντας τα υλικά και την τεχνική της οικοδομής. Ανήσυχο πνεύμα συνέχισε την καλλιτεχνική του επιμόρφωση ταξιδεύοντας Αμερική (1970-1971), με υποτροφία του ιδρύματος Ford.
Τον έχουν χαρακτηρίσει «πολύτεχνο» κι αυτό γιατί έβλεπε το συνταίριασμα της τέχνης σε πολλά πεδία έξω από σχολές και τάσεις. Καθώς εργάστηκε στο περίφημο γραφείο Δοξιάδη, αξιοποίησε πολλαπλώς την σπουδή του στην αρχιτεκτονική και την πολεοδομία. Συνδύασε τη ζωγραφική και τη γλυπτική με το θέατρο και το χορό, ανεβάζοντας πρωτοπόρες παραστάσεις που ονόμασε «Πολύτεχνα». Στα τέλη του '60 συμμετείχε στη Διεθνή Εβδομάδα Σύγχρονης Μουσικής με μία κινηματογραφική ταινία και μία πολύτεχνη παράσταση και το 1980 συνέθεσε και κατέγραψε ένα πολύτεχνο θεατρικό έργο που συνδύαζε χορό, μουσική, κινηματογράφο, λόγο. Κι ενώ είχε το βλέμμα του στραμμένο στην πρωτοπορία και κάθε είδους μέσο, υπήρξε λάτρης της λαϊκής δημιουργίας και συλλέκτης χρηστικών αντικειμένων, κεραμικών και αγροτικών εργαλείων. Κατ' αντιστοιχία με τον Κάρολο Κουν στο πεδίο του θεάτρου, υπήρξε ένας στοχαστής που είδε την τέχνη απευθυνόμενη όχι απλώς στο γνώστη, τον υποψιασμένο θεατή, αλλά σε όλο τον κόσμο. Δυστυχώς πέθανε αιφνιδίως στα 59 του από εγκεφαλικό επεισόδιο, γεγονός που συνέβαλε στη λήθη του έργου του.
Η έκθεση «Χασάπηδες και Κριοφόροι» που εγκαινιάστηκε στο ΜΙΕΤ με τη φροντίδα του Διευθυντή του Διονύση Καψάλη, είναι αφιερωμένη αποκλειστικά στο θέμα των χασάπηδων, όπως το επεξεργάστηκε ο δημιουργός σε μια γόνιμη πορεία 15 χρόνων. Σκοπός της έκθεσης, όπως λένε οι διοργανωτές, είναι «να διαφανεί η πορεία από την αναπαράσταση στην αφαίρεση, από την «ελληνικότητα» στη σύνδεση με την ευρωπαϊκή πρωτοπορία, με όχημα την εμμονική σχεδόν επιστροφή του Ξενάκη στη μορφή του χασάπη και του ζώου». Το σφαχτό πρέπει να σημειώσουμε, δεν είναι ξένο στην ιστορία της τέχνης. Έχουμε το παράδειγμα σπουδαίων δημιουργών όπως ο Ρέμπραντ και ο Σουτίν αργότερα που ζωγράφισαν τη σάρκα των ζώων. Ο Κοσμάς Ξενάκης έκανε μεγάλες συνθέσεις από χαρτόνια, χάρντμπορντ αλλά και χαρτιά εφημερίδας. Σχηματοποιώντας ολοένα και περισσότερο τη μορφή του χασάπη, που χάνει πια κάθε ηθογραφικό χαρακτήρα, έδωσε συνθέσεις ρυθμικές, αφαιρετικές, που παραπέμπουν στη γεωμετρική τέχνη του 9ου π.Χ. αιώνα.
Τα έργα αυτά ο Ξενάκης τα παρουσίασε ως ενότητα για πρώτη φορά στην πρώτη του ατομική έκθεση στην Αθήνα, που φιλοξενήθηκε στην αίθουσα Πέην τον Απρίλιο του 1957. Έκτοτε ο ζωγράφος στράφηκε προς την αφηρημένη τέχνη. Αλλά η σημασία που απέδιδε στα έργα αυτά φανερώνεται από το γεγονός ότι ορισμένα τα εξέθεσε ξανά μετά από πολλά χρόνια, στην ατομική έκθεση που οργάνωσε η Γκαλερί Ζουμπουλάκη, στο πλαίσιο μιας αναδρομικής παρουσίασης (1976).
Σήμερα, μετά την πρώτη, post-mortem αναδρομική έκθεση που φιλοξένησε το Μουσείο Μπενάκη σε επιμέλεια του Γιώργου Χατζημιχάλη (2015), παρουσιάζονται περισσότεροι από εξήντα πίνακες ζωγραφικής και περίπου ογδόντα σχέδια με θέμα τον χασάπη. Με την ευκαιρία της έκθεσης κυκλοφορεί μια πλούσια εικονογραφημένη έκδοση "Κοσμάς Ξενάκης. Χασάπηδες και Κριοφόροι", με κείμενο του Καθηγητή Ευγένιου Ματθιόπουλου.
Η νέα έκθεση θα διαρκέσει έως Σάββατο 28 Μαρτίου 2020
