Η Ζιναΐντα Ράιχ, γεννήθηκε στις 3 Ιουλίου 1894 στην Οδησσό. Ο πατέρας της, Νικολάι, ήταν εργάτης, σοσιαλδημοκρατικών πεποιθήσεων. Η κόρη, κληρονόμησε τον θυελλώδη χαρακτήρα του και από την εφηβική της ηλικία συμμετείχε σε παράνομες πολιτικές οργανώσεις.
Παρόλο που θέλησε να σπουδάσει, περιπλανήθηκε σε διάφορες σχολές και ειδικότητες, μα δεν στέριωσε πουθενά, μέχρι να μετακομίσει στο Πέτρογκραντ, όπου έγινε δεκτή ως ακροάτρια στην Ανώτατη Σχολή Ιστορία - Λογοτεχνίας - Νομικής για γυναίκες του Νικολάι Ράεφ, όπου έμαθε ξένες γλώσσες κι ασχολήθηκε με την γλυπτική.
Με τον νεαρό, τότε, Σεργκέι Γιεσένιν γνωρίστηκε το 1917, όταν εργαζόταν στην εφημερία «Η υπόθεση του λαού». Ήταν ένας έρωτας από την πρώτη ματιά και την ίδια χρονιά, το ζευγάρι επισημοποίησε την σχέση του.
Παρά τις προσπάθειες της να γίνει καλή σύζυγος και οικοδέσποινα, δεν βρήκε ανταπόκριση από τον σύζυγό της, ο οποίος κάθε άλλο παρά ονειρευόταν μία ήρεμη οικογενειακή ζωή. Ακολούθησαν οι ατελείωτοι καυγάδες και προστριβές, μέχρι το οριστικό διαζύγιο.
Η Ζιναϊντα Ράιχ, αναγκάστηκε να στείλει τα παιδιά τους στην γιαγιά και στον παππού, ενώ η ίδια πήγε στην Μόσχα για να σπουδάσει πειραματική θέατρο. Μαζί με τον Σεργκέι Αϊζενστάιν, τον Γιούρι Ζαβάντσκι και τον Σεργκέι Γιουτκέβιτς, θήτευσαν δίπλα στον Βσέβολοντ Μέγιερχζολντ προσπαθώντας να αφομοιώσουν την θεατρική και σκηνοθετική του προσέγγιση.
Ο σκηνοθέτης ερωτεύτηκε σφόδρα την νεαρή, όμορφη, έξυπνη και ταλαντούχα κοπέλα. Το 1922 παντρεύτηκαν και έφεραν πίσω τα παιδιά της Ράιχ στην Μόσχα.
Ο Μέγιερχολοντ έδινε τους πρωταγωνιστικούς ρόλους των παραστάσεών του μόνο στην Ζιναΐντα, θέλοντας να την αναδείξει ως το νέο αστέρι του νεαρού, σοβιετικού θεάτρου. Οι κριτική λάτρευαν την Ζιναΐντα για την ειλικρίνεια, την ευαισθησία και την πλαστικότητα της υποκριτικής της.
Η δεκαετία του 1930 όμως, έφερε μόνο στεναχώριες και δεινά στο δημιουργικό και ταλαντούχο ζευγάρι. Η παράσταση «Η κυρία με τις καμέλιες», ήταν η συνάντησή τους με την κακιά μοίρα. Ανάμεσα στους θεατές της πρεμιέρας ήταν και ο Ιωσήφ Στάλιν, στον οποίο δεν άρεσε η παράσταση. Το μήνυμα είχε δοθεί. Από την επομένη, οι εφημερίδες και τα περιοδικά της εποχής, ξεκίνησαν μία εκστρατεία λασπολογίας κατά του πειραματικού θεάτρου του Μέγιερχολντ, διατυπώνοντας, μάλιστα, την πρόταση της ολοκληρωτικής απαγόρευσής του.
Η Ζιναΐντα δεν μπορούσε να συμβιβαστεί με αυτή την κατάσταση. Έτσι, έγραψε και έστειλε την επιστολή που δημοσιεύεται παρακάτω, στον Ιωσήφ Στάλιν, θεωρώντας πως μόνο αυτός μπορεί να διευθετήσει την υπόθεση ευνοϊκά. Φυσικά, η αφελής αυτή κίνηση δεν έτυχε απάντησης εκ μέρους του «Ηγέτη του παγκόσμιου προλεταριάτου».
Δεν άργησε η σύλληψη του Μέγιερχολντ, ο οποίος κατά την διάρκεια των ανακρίσεων υποβλήθηκε σε φρικτά βασανιστήρια, προκειμένου να ομολογήσει ανύπαρκτα εγκλήματα. Μέσα από την φυλακή, ο σκηνοθέτης έστειλε διάφορες επιστολές στον Στάλιν (Εδώ: https://www.liberal.gr/apopsi/megiercholnt-iketeuontas-ton-turanno/314216) εις μάτην όμως, το τέλος του ήταν προδιαγεγραμμένο.
Η Ζιναΐντα, την ημέρα της σύλληψης του σκηνοθέτη στις 20 Ιουνίου 1938 στο Λένινγκραντ, δέχτηκε την «επίσκεψη» των αντρών της N.K.V.D, οι οποίοι με τρόμο ιταμό έκαναν έρευνα στο διαμέρισμά τους στην Μόσχα. Η ηθοποιός ζήτησε να καταγραφεί η διαμαρτυρία της για την συμπεριφορά αυτή. Λίγες ημέρες αργότερα, στις 15 Ιουλίου 1938 βρέθηκε κατακρεουργημένη και το διαμέρισμα λεηλατημένο. Η δολοφονία της δεν εξιχνιάστηκε ποτέ. Ο Μέγιερχολντ εκτελέστηκε στις 2 Φεβρουαρίου 1940.
* * *
Η επιστολή της Ράιχ προς τον Στάλιν, είναι ένα πολύτιμο γραπτό μνημείο της εποχής. Μας δείχνει την συντριπτική επιβολή του «Πεφωτισμένου Ηγέτη» όχι μόνο στην πολιτική ζωή της χώρας, μέσω του ανελέητου κατασταλτικού-τρομοκρατικού μηχανισμού που είχε στήσει, μα και την αναγόρευσή του σε «Υπέρτατο κριτή» κάθε είδους ζητημάτων που ανέκυπταν σε διάφορα πεδία της κοινωνικής ζωής, ανάμεσα σε αυτά και στην τέχνη.
Το ύφος της επιστολής, την κάνουν να μην μοιάζει με άλλες, πιο επίσημες και τυπικές. Φανερώνει την προσδοκία και την ελπίδα πως ο νέος τσάρος, τελικά, θα δει την αλήθεια της τέχνης και θα την ενστερνιστεί και την ίδια στιγμή αποκαλύπτει την αφέλεια όλων εκείνων, οι οποίοι με καλές προσθέσεις πίστεψαν ότι μπορούν να αλλάξουν τον κόσμο.
Επιστολή της ηθοποιού Ζιναϊντας Ράιχ στον Ι. Β. Στάλιν
29 Απριλίου 1937
Αγαπητέ Ιωσήφ Βισσαριόνοβιτς!
Γράφω αυτή την επιστολή προς εσάς εδώ και ένα και πλέον χρόνο, μετά την ομιλία του Φούρερ κατά τον Μέγιερχολντ την άνοιξη του 1936.
Δεν την άκουσα, την άκουσε ο γιος μου, ο οποίος ήρθε με σφιγμένες τις γροθιές στην τσέπη και είπε: τώρα ο Φούρερ είναι για πάντα εχθρός ου. Εγώ, όμως, αυτή την ομιλία (το περιεχόμενο) την γνωρίζω, επειδή εκείνος μπέρδεψε επίτηδες τα πράγματα.
Διαρκώς, μέσα στο μυαλό μου, αντιδικώ μαζί σας, διαρκώς προσπαθώ να σας αποδείξω πως δεν έχετε δίκιο στην τέχνη.
Ζω μέσα στην τέχνη για περισσότερα από 20 χρόνια∙ ο Τολστόι (συγχωρήσετε με γιατί, σχεδόν όπως ο Χλεστακόφ, μιλάω «και εγώ), έγραψε ένα άρθρο για την «Τέχνη» 15 χρονών∙ Εσείς δεν ασχολιόμασταν με αυτό (τέχνη - εποικοδόμημα) και έχετε δίκιο με βάση εκείνον τον νόμο, τον οποίο εσείς επιβάλατε στον εαυτό σας και δίκιο με τον δικό σας τρόπο - σε αυτό έγκειται η δύναμη σας - την οποία και αναγνωρίζω.
Ο Τολστόι όμως απέρριπτε την τέχνη και εσείς θα πρέπει να καταλάβετε όλη του την δύναμη[1] και να μην την περιορίζεται με βάση τις δικές σας προτιμήσεις. Συγχωρήστε την τόλμη μου, αναλαμβάνω γι’ αυτό την ευθύνη - κανείς δεν πρόκειται ποτέ να σας αυθαδιάσει, με μεγάλωσαν με το «Κοντά στους μύλους» (ο Κατάεφ τους περιγράφει στο μυθιστόρημα «Το μοναχικό πανί»). Είμαι κόρη εργάτη, - σήμερα αυτό είναι το σημαντικότερο - πιστεύω στο «ταξικό μου ένστικτο», με καθοδηγούσε, όταν βοηθούσε τον Μέγιερχολντ στον αγώνα του κατά της Ρωσικής Ένωσης Προλετάριων Συγγραφέων.
Με καθοδηγεί και τώρα, όταν γράφω αυτήν την επιστολή προς εσάς, είμαι υποχρεωμένη έναντι της συνείδησής μου, να πω όλα όσα γνωρίζω. «Όλα όσα γνωρίζω», δεν είναι τόσα πολλά, αλλά θα σας τα πω σε συνάντησή μας. Έχω πολλά «σχέδια» στο μυαλό μου, αλλά δεν είναι όλα σωστά. Εσείς θα τα ξεκαθαρίσετε και θα τα σκεφτείτε.
Απευθύνομαι σ’ εσάς για δύο πράγματα. 1ο, να βγει όλη η αλήθεια στην επιφάνεια για τον θάνατο του Γιεσένιν και του Μαγιακόφσκι[2]. Αυτό απαιτεί πολύ χρόνο (για την μελέτη του υλικού), μα εγώ θα σας τα πω όλα και θα σας δείξω όλους τους δρόμους. Οι δρόμοι αυτοί, για μένα αυτό ξεκαθάρισε οριστικά αυτές τις ημέρες, είναι «τροτσκιστικοί». Για τον Βολόντια Μαγιακόφσκι, ήξερα πάντα πως είναι δουλειά της Ρωσικής Εταιρείας Προλεταρίων Συγγραφέων, πράγμα που γνώριζε και η οικογένειά του (η μητέρα και η αδελφή του). Ο θάνατος του Γιεσένιν είναι και αυτός δουλειά των τροτσκιστών, αυτό δεν το είχα καταλάβει, ήμουν τυφλή (πολλά πράγματα μου έκλεισαν τα μάτια και τα αισθήματα). Τώρα και αυτό είναι ξεκάθαρο για μένα, αλλά απαιτεί μεγάλη λεπτότητα και προσοχή∙ δεν είναι κάτι που έχω, όμως, θέλω να τα «ξεδιαλύνετε» εσείς, γιατί εγώ, είμαι αδύνατη. Θέλω ο τάφος του Γιεσένιν να μην είναι ένας «ιερός τάφος για προσκύνημα», να μην έχει μόνο ένα σταυρό που τοποθέτησε η μητέρα του, μα να έχει ένα όμορφο σοβιετικό μνημείο και το χαζό λάθος του Μπουχάριν με τις «κακεντρεχείς σημειώσεις» να διορθωθεί, ενώ η «λύπη» του Τρότσκι για «το ανυπεράσπιστο παιδί μασκαρεύτηκε όχι ως αληθινή ανθρωπιά, αλλά ως ανθρωπιά πολιτική».
Αγαπητέ Ιωσήφ Βισσαριόνοβιτς
Έχω μία πολύ καλή «πρόσοψη βιογραφίας», αλλά δεν είναι (μόνο) επιφανειακή, γιατί βρίσκω μέσα μου πάντα πολλές σωστές λέξεις και αισθήματα, τα οποία δεν έχουν πολλοί.
Σας εξαπατούν, σας εξαπατούν διαρκώς, σας αποκρύπτουν πράγματα και σας λένε ψέματα, συνεπώς σωστά απευθυνθήκατε σήμερα στις μάζες. Για εσάς τώρα εγώ, είμαι η φωνή των μαζών και θα πρέπει ν’ ακούσετε και τα καλά και τα άσχημα από εμένα. Εσείς θα αποφασίσετε τι είναι σωστό και τι όχι. Πιστεύω στην ευαισθησία σας. Με ποιες αποδείξεις; Ξέρω πως όταν εξέλεξαν την επιτροπή για τους εορτασμούς για τον Πούσκιν, σας είχαν προτείνει την υποψηφιότητα του Μέγιερχολντ, απαντήσατε συμφωνώντας να τον συναντήσατε όταν σας έγραψε∙ δεν συναντηθήκατε επειδή δεν μας καλέσατε στο συνέδριο, όταν επικυρώθηκε το Σύνταγμα και αυτό ήταν ένα χαστούκι, το οποίο μπορούσε να δώσει μόνο το χέρι του Κερζέντσεφ, μα εμείς δεν προσβληθήκαμε! Ο Κερζέντσεφ εξύβρισε τον Μέγειρχολντ, λέγοντας σχεδόν πως είναι «εχθρός του λαού και αυτό δεν είναι αστείο, ποιος το έκανε; Η προσβολή αυτή θα πρέπει να ξεκαθαριστεί μέχρι τέλους. Εσείς όμως καταλάβατε τον Μαγιακόφσκι, καταλάβετε τον Τσάπλιν, θα καταλάβετε και τον Μέγιερχολντ. Χέρι εχθρικό σας απομάκρυνε από αυτόν, όπως και εμάς από εσάς.
Το δεύτερο ζήτημα τώρα, το οποίο είναι και το πιο σημαντικό, γιατί σε αυτό βρίσκεται η εγγύηση να γίνω καλά, γιατί είμαι πολύ άρρωστη αυτό το διάστημά, είναι άρρωστα τα νεύρα και το μυαλό μου, εξαιτίας όλων όσων συμβαίνουν.
Στην λογοτεχνική συνέλευση στου Γκόρκι, συμβουλέψατε την Σεϊφούλινα να γράψει ένα θεατρικό έργο. Πρόκειται για μία συγγραφέα κολοσσιαίου ήθους, αλλά και υπερηφάνειας (και οι δύο είναι πολύ περήφανοι άνθρωποι, και ο Μέγιεχολντ, και η Σεϊφούλινα). Εγώ δεν έχω τέτοια περηφάνια, έχω στοχοπροσήλωση, αν είναι να κάνω κάτι, τίποτα δεν με σταματάει και προχωράω διαρκώς, γιατί όπως νομίζω, δεν ζω για την δόξα, μα για την ίδια την ζωή. Και οι δύο είναι εκατό φορές πιο ταλαντούχοι από εμένα, αλλά δεν είναι αυτό το ζήτημα. Το ζήτημα είναι η «Νατάσα» μας να ανέβει, να υπάρξει. Εσείς την παραγγείλατε, εσείς θα την δεχτείτε. Χωρίς την δική σας βοήθεια, δεν πρόκειται να γίνει τίποτα. Το θεατρικό αυτό έργο, όπως καταλαβαίνω και νιώθω μιλάει: 1) για τον σοβιετικό ανθρωπισμό, 2) για την νέα, σοβιετική γυναίκα - οικοδόμο, 3) για τον νέο άνθρωπο στην εποχή μας.
Τι χρειάζεται για να γεννηθεί αυτό το όμορφο παιδί;
Χρειάζεται πολλή δουλειά και αυτοί οι δύο βιάζονται, αυτό είναι ένα παράπονό μου γι’ αυτούς που το λέω σε εσάς. Ήταν πολύ μεγάλο το βάρος της δουλειάς για τους γυναικείους ώμους μου και κουράστηκα. Πώς και με τί να βοηθήσω, δεν χρειάζεται να βιαστούν με την γέννηση της «Νατάσας», δεν έχει ωριμάσει ακόμη, πρέπει να ξανασκεφτούμε πολλά, να λύσουμε πολλά προβλήματα, να κατανοήσουμε πολλά, όχι μόνο εγώ, αλλά όλοι, όσοι ενδιαφέρονται για ένα καλό αποτέλεσμα.
Δεν θα αποκρύψω αυτή μου την επιστολή προς εσάς, ούτε από την Σεϊφούλινα ούτε από τον Μέγιερχολντ.
Σας στέλνω ένα θεατρικό έργο, τις σκέψεις μετά την πρώτη παράσταση σε στενογράφημα, μίλησα σχεδόν σε ημιπαράφρονα κατάσταση, αλλά πολλά σημεία της μου φαίνονται σωστά, εκτός από την χυδαία μορφή, την οποία εσείς θα καταλάβετε και θα συγχωρήσετε. Δεν την κατάλαβαν, όμως, όλοι και την επέπληξαν με την μέθοδο της Ρωσικής Εταιρείας Προλεταριακών Συγγραφέων. Δεν έχει σημασία. Ανέχτηκα πολλά, για να είμαι τώρα ευγενική. Βοηθήστε με να γίνω και ευγενική. «Πού θα μπορούσα αμέσως να μάθω να μιλάω σωστά», όπως ακούγεται στο θεατρικό, αυτό ισχύει και για μένα. Δεν με δικαιολογώ, θα μάθω να μην είμαι απότομη. Σκέφτηκα να συναντηθούμε στις 5 Μαΐου, αν μπορείτε κι εσείς. Συνάντηση μαζί με 1) την μητέρα του Μαγιακόφσκι και τις αδελφές του, 2) με τον Μέγιερχολντ και την Σεϊφούλινα. Για την διοργάνωση αυτής της συνάντησης θα γράψω στον Νικολάι Ιβάνοβιτς Γιεζόφ και θα σου στείλω μαζί αυτήν την επιστολή. Σας παρακαλώ, τηλεγραφήστε μου εν συντομία την απάντησή σας στο Λένινγκραντ, οδός Καρπόβκα, Νο 13, Κτίριο του Λενσοβέτ, διαμέρισμα 20. Για να μείνω ήσυχη. Οπωσδήποτε.
Με εγκάρδιους χαιρετισμούς
Ζιναΐντα Ράιχ
Στην επιστολή υπάρχει οι παρακάτω σημειώσεις:
«Προς τον Μόλοτοφ
Νομίζω πως θα μπορούσαμε να αποδεχτούμε τις δύο προτάσεις του Αρκάντιεφ με διορθώσεις, δηλαδή: α) να δώσουμε το παράσημο Λένιν στο Θέατρο Τέχνης της Μόσχας και
Β) να καθιερώσουμε μισθό για τους ηθοποιούς του Θεάτρου Τέχνης της Μόσχας ύψους 400 ρουβλίων (ελάχιστος) μέχρι 3.000 ρούβλια (μέγιστος).
Ι. Στάλιν
Προς Τ. Κερζέντσεφ
Παρακαλώ να κατατεθεί σχέδιο σε αυτή την βάση
Β. Μόλοτοφ
Αρχεία Προεδρίας Ρωσικής Ομοσπονδίας, Κιβώτιο 3, Κατάλογος 34, Φάκελος 188, Φύλλα 22-25. Αντίγραφο. Δαχτυλόγραφο.
[1] Η φράση αυτή είναι υπογραμμισμένη από την ηθοποιό.
[2] Η φράση αυτή είναι υπογραμμισμένη με το χέρι είτε του Στάλιν, είτε το γραμματέα του Ποσκεμπίστσεφ.
