Του Αχιλλέα Αναγνωστόπουλου*
Το θέμα της λειτουργίας των ιδιωτικών τραπεζών Ομφαλιοπλακουντικού Αίματος (ΟΠΑ) επανήλθε στη δημοσιότητα μετά την διακοπή εργασιών της Stem Health, την διαμαρτυρία των γονέων-πελατών και την έρευνα από τις αρμόδιες αρχές.
Στην πραγματικότητα δεν είναι μόνο μία τράπεζα που έκλεισε. Είναι περισσότερες και το μέλλον πλησιάζει δυσοίωνο. Οι γονείς που εμπιστεύτηκαν την ιδιωτική κατάθεση ΟΠΑ είναι ανήσυχοι και κατατρώγονται από αμφιβολίες για τη σκοπιμότητα της ενέργειάς τους.
Δύο είναι τα ζητήματα που αναδύονται εκ νέου α) Είναι χρήσιμη η ιδιωτική κατάθεση ΟΠΑ και β) λειτουργούσαν οι τράπεζες σωστά και έγκυρα από νομικής και επιστημονικής πλευράς;
Χρησιμότητα ΟΠΑ
Το ΟΠΑ περιέχει μερικά είδη αρχέγονων κυττάρων, χρησιμοποιούνται, όμως, μόνο τα αρχέγονα προγονικά αιμοποιητικά κύτταρα στις μεταμοσχεύσεις αιμοποιητικών κυττάρων. Αυτή είναι η μοναδική καθιερωμένη χρήση του ΟΠΑ. Όλα τα άλλα προγονικά κύτταρα (πχ. μεσεγχυματικά) χρησιμοποιούνται μόνο σε μελέτες, προκλινικές ή κλινικές. Αν αποδειχθεί η ωφελιμότητά τους κάπου, τότε θα εγκριθεί αρμοδίως η συγκεκριμένη χρήση τους. Ως τότε δεν έχει το δικαίωμα ουδείς να τα χρησιμοποιεί, εκτός και αν αυτό συμβαίνει στα πλαίσια εγκεκριμένων μελετών. Δυστυχώς, στην Ελλάδα ο κανόνας αυτός παραβιάζεται από πολλούς και καθημερινά, με κίνδυνο για τους ανυποψίαστους ασθενείς. Σε κάθε περίπτωση παραβιάζονται τα δικαιώματά τους.
Μεταμοσχεύσεις αιμοποιητικών κυττάρων στα παιδιά διενεργούνται σε δύο κατηγορίες ασθενειών: οξείες λευχαιμίες και κληρονομικά νοσήματα.
Από τις οξείες λευχαιμίες αυτή που συνήθως προσβάλει τα παιδία είναι η οξεία λεμφοβλαστική λευχαιμία (ΟΛΛ), η οποία ιάται σε ποσοστό 80-85% με τη συμβατική χημειοθεραπεία. Για το υπόλοιπο ποσοστό, όταν ενδείκνυται μεταμόσχευση, τότε αυτή είναι η αλλογενής, δηλαδή αυτή που χρησιμοποιεί μόσχευμα από άλλον άνθρωπο. Αυτό, επειδή τα λεμφοκύτταρα του ξένου μοσχεύματος θεωρούν τα λευχαιμικά κύτταρα του ασθενούς ξένα, ασκούν αντιλευχαιμική δράση και τα καταστρέφουν. Αυτήν την ευεργετική ιδιότητα δεν την κατέχουν τα λεμφοκύτταρα του αίματος του ιδίου ασθενούς, γι' αυτό η αυτόλογη μεταμόσχευση δεν εφαρμόζεται στην ΟΛΛ. Επιπροσθέτως, σε παιδιά που αρρώστησαν από οξεία λευχαιμία, έχουν βρεθεί λευχαιμικοί κλώνοι ή γενετικές βλάβες από την περίοδο της γέννησης.
Στα κληρονομικά νοσήματα το ΟΠΑ φέρει την γενετική βλάβη που οδήγησε στην εμφάνιση της ασθένειας και δεν είναι κατάλληλο προς μεταμόσχευση. Σε αυτές τις περιπτώσεις, όταν ενδείκνυται μεταμόσχευση χρησιμοποιείται συμβατό μόσχευμα από άλλον άνθρωπο ή ΟΠΑ από δημόσια τράπεζα.
Η μόνη ένδειξη για χρησιμοποίηση αυτόλογου ΟΠΑ είναι η παιδική απλαστική αναιμία, η οποία είναι πολύ σπάνια, 1?3 περιπτώσεις ανά εκατομμύριο παιδιών ηλικίας <15 ετών ανά έτος. Αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει να κατατεθούν σε ιδιωτικές τράπεζες τουλάχιστον 300.000 βιώσιμα ΟΠΑ για να χρησιμοποιηθεί ένα. Ποια κοινωνία μπορεί να αντέξει διάθεση 500 εκατομμυρίων για μία μεταμόσχευση; Εξ άλλου, σ' αυτές τις περιπτώσεις μπορεί να χρησιμοποιηθεί, όπως και στους ενήλικες, συμβατό αλλογενές μόσχευμα.
Επομένως το θέμα δεν είναι ιδεολογικό ή πολιτικό, ιδιωτική ή δημόσια τράπεζα ΟΠΑ, είναι απλά θέμα επιστημονικών ενδείξεων. Αυτός είναι ο λόγος που όλες οι αρμόδιες επιστημονικές εταιρείες διεθνώς, η επιτροπή βιοηθικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ο Εθνικός Οργανισμός Μεταμοσχεύσεων (ΕΟΜ), η Ελληνική Αιματολογική Εταιρεία (ΕΑΕ), η Ελληνική Επιτροπή Βιοηθικής και άλλοι συστήνουν τη δωρεά σε δημόσια τράπεζα και τονίζουν την έλλειψη επιστημονικών ενδείξεων για αυτόλογη κατάθεση και χρήση.
Λειτουργία ιδιωτικών τραπεζών ΟΠΑ
Α) από νομικής πλευράς
Στην Ευρώπη ισχύει η οδηγία 004/23/EC και άλλες μετέπειτα που φρόντισαν για την εφαρμογή της. Η Ελλάδα ενσωμάτωσε τις αρχές τής οδηγίας το 2008 με το ΠΔ 26/24-3-2008, το νόμο 3984/27-6-2011 περί μεταμοσχεύσεων, την ΥΑ Α3γ/οικ18022/9-3-2017 περί όρων και προϋποθέσεων λειτουργίας τραπεζών ΟΠΑ και το έντυπο ενημέρωσης του Υπουργείου Υγείας προσφάτως.
Ιδιωτικές τράπεζες ΟΠΑ άρχισαν να δραστηριοποιούνται στη χώρα μας από το 2005. Αρκεί να δει κανείς την ημερομηνία έκδοσης της ΥΑ για να διαπιστώσει το έλλειμα θεσμικού πλαισίου για τη λειτουργία των τραπεζών. Την ευθύνη φέρουν οι αρμόδιοι φορείς, πρώτο το Υπουργείο Υγείας σε διαχρονική κλίμακα και δευτερευόντως το ΚΕΣΥ, επειδή καθυστέρησε πολύ να εκφέρει γνώμη. Ο ΕΟΜ έστειλε στο Υπουργείο Υγείας τις προτάσεις του τα έτη 2008, 2010, 2011 και 2013.
Β) από ουσιαστικής πλευράς
Η κατάσταση κάπως έχει βελτιωθεί τα τελευταία χρόνια, αλλά απέχει από το να είναι δεοντολογική. Παραπλανούσαν ευθέως τους γονείς για τη χρησιμότητα του ΟΠΑ και την πιθανότητα χρήσης του. Ό,τι θεράπευαν τα αλλογενή μοσχεύματα, ισχυρίζονταν ότι τα θεραπεύουν τα αυτόλογα. Ακόμη, ότι κάνουν καλά την σκλήρυνση κατά πλάκας, τον σακχαρώδη διαβήτη και πολλά αυτοάνοσα νοσήματα. Τραγελαφικά πράγματα, τέρατα και σημεία με θύματα τους γονείς και τους συγγενείς τους.
Το επιστημονικό πρωτόκολλο που διενεργούσαν την συλλογή, επεξεργασία και κατάψυξη του ΟΠΑ ουδείς γνώριζε, εφ' όσον ουδείς τους έλεγχε. Ακόμη και τώρα αυτό ισχύει παρότι ελάχιστες τράπεζες έχουν λάβει κάποιου επιπέδου διαπίστευση.
Μπορούν να χρησιμοποιηθούν τα μοσχεύματα αυτά σε αυτόλογη μεταμόσχευση, αν υπάρξει σχετική πάθηση, πχ. απλαστική αναιμία; Συμφωνώ με την ΕΑΕ, όχι. Διότι αν ένα μόσχευμα δεν είναι βιώσιμο, θα πεθάνει ο ασθενής μετά την ισχυρή χημειοθεραπεία και ανοσοκαταστολή που χορηγείται πριν τη μεταμόσχευση. Τί πιθανότητες υπάρχουν μια μονάδα ΟΠΑ από ιδιωτική τράπεζα να μην είναι βιώσιμο; Πάρα πολλές. Οι Δημόσιες τράπεζες ΟΠΑ θεωρούν ακατάλληλες τις μονάδες ΟΠΑ για μόσχευμα σε ποσοστό 80-90%, επειδή δεν περιέχουν επαρκή αριθμό αρχέγονων αιμοποιητικών κυττάρων και τις απορρίπτουν. Ποιό είναι το ποσοστό απόρριψης στις ιδιωτικές τράπεζες; Καθ΄ όσον γνωρίζω ΜΗΔΕΝ. Στην μονάδα μεταμόσχευσης του νοσοκομείου Αγία Σοφία χρειάστηκαν για παιδιά δύο φορές μόσχευμα από ιδιωτική τράπεζα ΟΠΑ. Μη βιώσιμο μόσχευμα και τις δύο φορές.
Δημόσιες τράπεζες ΟΠΑ
Λειτουργούν δύο στο ΕΣΥ (Θεσσαλονίκη, Ηράκλειο) και μία στο ΙΙΒΕΑΑ (της Ακαδημίας Αθηνών). Ξεκίνησαν τη δραστηριότητα αυτή προκειμένου να βρίσκουν συμβατά μοσχεύματα οι ασθενείς που έχουν ένδειξη αλλογενούς μεταμόσχευσης και δεν εύρισκαν συμβατό δότη στην οικογένεια και στις διεθνείς δεξαμενές. Το ποσοστό αυτό έφθανε τότε στο 30%. Λειτουργούν με άδεια των ΔΣ των νοσοκομείων, του ΕΟΜ και του ΥΥ. Οι άδειες δόθηκαν μετά από έγγραφο του ΥΥ (αρ. πρωτ. ΕΟΜ 2046/21-5-2013) για προσωρινή χορήγηση αδειών. Χρησιμοποιούν ευθύς εξαρχής εγκεκριμένο διεθνές επιστημονικό πρωτόκολλο, το ίδιο που περιλαμβάνει η ισχύουσα ΥΥ. Πολλές ήταν και είναι οι σκόπιμες επιθέσεις που δέχονται από μέλη των ιδιωτικών τραπεζών, επειδή θίγονται τα οικονομικά τους συμφέροντα.
Η τράπεζα του ΙΙΒΕΑΑ εκτός από τη δημόσια συλλογή και κατάθεση ΟΠΑ, εμπορεύεται την συλλογή και κατάθεση μεσεγχυματικών κυττάρων, γεγονός που βρίσκει αντίθετες τις αρμόδιες επιστημονικές εταιρείες και δεν συνάδει με την ιατρική δεοντολογία.
Ευθύνες
Από το 2005 η ΕΑΕ απέστειλε πολλές επιστολές σε όλους τους Υπουργούς Υγείας σχετικά με τη σημασία και χρήση του ΟΠΑ, την ασύδοτη λειτουργία των ιδιωτικών τραπεζών, την ανάγκη καθιέρωσης νομοθετικού πλαισίου και την δημιουργία δημόσιων τραπεζών. Μάλιστα, διοργάνωσε διεθνή εκδήλωση με θέμα «Ομφαλικά Μοσχεύματα- Σήμερα και Αύριο: Λειτουργικά, Κοινωνικά και Ηθικά Προβλήματα», την 1η Νοεμβρίου 2008 στην Αθήνα, με συμμετοχή πολλών «ιερών τεράτων» του χώρου διεθνώς. Ουδείς καταδέχθηκε να έλθει από το ΥΥ. Επίσης, ανάθεσε σε τμήμα του Πολυτεχνείου του ΑΠΘ να διενεργήσει μελέτη για το δίκτυο Ελληνικών Τραπεζών ΟΠΑ. Από τη μελέτη αυτή προέκυψε ότι χρειαζόμαστε δύο δημόσιες τράπεζες στο ΕΣΥ και 10000 μοσχεύματα για να καλυφθεί το 95% των παιδιών στην Ελλάδα που χρειάζονται αλλά δεν βρίσκουν κατάλληλο δότη.
Είναι φανερό, δεν υπήρξε η σωστή αντιμετώπιση του θέματος από μεριάς των υπευθύνων, κάποιοι μάλιστα προσπάθησαν να ικανοποιήσουν τα αιτήματα των ιδιωτικών τραπεζών. Μόνο το 2011 ψηφίστηκε ο ισχύων νόμος περί μεταμοσχεύσεων που ρυθμίζει και θέματα ΟΠΑ, όμως δεν εκδόθηκε η αναγκαία υπουργική απόφαση παρά μόνο το Μάρτιο 2017.
Και ένα τελευταίο, πολύ σημαντικό, για να είναι σε θέση ο ΕΟΜ να λειτουργεί επαρκώς , να επιτυγχάνει το σκοπό της αύξησης των μεταμοσχεύσεων και να ελέγχει τις μονάδες και τις υπηρεσίες που υπάγονται σ' αυτόν, πρέπει να ενισχυθεί και να υποστηριχθεί σχέδιο παρόμοιο με χωρών που ήταν στη σειρά μας, δηλαδή στον πάτο της Ευρώπης και τελικά αναδείχτηκαν πρωτοπόροι, όπως η Ισπανία και η Πορτογαλία. Ιδού το χρέος!
* Ο κ. Αχιλλεύς Αναγνωστόπουλος είναι Πρώην πρόεδρος ΕΑΕ. Πρώην ιδρυτικός πρόεδρος Ελληνικής Εταιρείας Γονιδιακής Θεραπείας και Αναγεννητικής Ιατρικής. Μέλος ΔΣ ΕΟΜ. Συντονιστής Διευθυντής Αιματολογικής Κλινικής Νοσοκομείου Γ. Παπανικολάου Θεσσαλονίκης.
