Της Έλενας Συρμαλή*
Ο Τοτεμισμός είναι η πίστη και η λατρεία μιας ομάδας σε Τοτέμ. Τα Τοτέμ ήταν τα ιερά εκείνα που συγκέντρωναν τα ιδανικά και τις ελπίδες της ομάδας. Επρόκειτο για αντικείμενα που θεωρούνταν προστάτες της φυλής και κανείς δεν έπρεπε να τα πειράξει, να τα θίξει ή να αναφερθεί σε αυτά. Υφίσταντο μια αμοιβαιότητα στη σχέση μεταξύ ανθρώπου και αντικειμένου. Η προστασία και ο σεβασμός κυριαρχούσαν έτσι ώστε τα άτομα να νιώθουν ασφαλή και να δημιουργούν τις βεβαιότητες οι οποίες θεωρούνταν αναγκαίες για την κοινωνική συμβίωση και ειρήνη. Τα συλλογικά Τοτέμ όπως και οι μύθοι αντανακλούσαν τις κοινωνικές δομές.
Ο E. Durkheim (“The elementary form of Religious Life”, 1912), σημειώνει ότι τα Τοτέμ αποτελούν τη σημαία της ομάδας. Απλοποιούν τις σύνθετες σχέσεις μεταξύ των μελών της ενδο-ομάδας και τις σχέσεις με άτομα άλλων συνόλων. Η πραγματικότητά μας συχνά είναι πολύπλοκη και σύνθετη. Η συμβολοποίηση ιδεών και κανόνων την απλοποιεί γνωστικά για όλα τα άτομα του γκρουπ και συμβάλει στην ανάπτυξη ισχυρών δεσμών μεταξύ τους.
Μορφές Τοτεμισμού
Σύμφωνα με τον S. Freud (“Τοτέμ και Ταμπού”, 1913), μπορούμε να διακρίνουμε τα εξής είδη τοτέμ:
- Της φυλής
- Του φύλου
- Το ατομικό
Στην εποχή μας τα ιερά φυσικά αντικείμενα των πρωτόγονων ανθρώπων έδωσαν τη θέση τους σε ιστορικά, ιδεολογικά, πολιτισμικά και πολιτικοκοινωνικά Τοτέμ τα οποία σε συμβολικό επίπεδο ίσως και να έχουν μεγαλύτερη δύναμη από τα πρώτα.
Τα ιστορικά Τοτέμ αφορούν προσωπικότητες, ιδεολογίες, γεγονότα και κοινωνικές πρακτικές που έχουν ωραιοποιηθεί με τα χρόνια και έχουν λειανθεί οι γωνίες τους και τα τρωτά τους σημεία. Έχουν μετατραπεί σε manual επιβίωσης, σε μία κοινωνία όμως που έχει αλλάξει. Παρά την αναχρονιστικότητα και τα απαρχαιωμένα χαρακτηριστικά τους καθορίζουν την κοινωνική οργάνωση καθώς συνδέονται με τις φαντασιώσεις και τη μεγαλομανία της ομάδας. Κάθε κριτική των ιερών Τοτέμ, ακόμα και καλόπιστη, αντιμετωπίζεται από τους «πιστούς» με θυμό και απογοήτευση ενώ στις αντιδράσεις τους κυριαρχεί το ψυχικό άλγος.
Όπως σημειώνει ο Hegel για να κατανοήσουμε το οικοδόμημα της ιστορίας και τη διαδικασία δημιουργίας της, πρέπει να γνωρίζουμε τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν για τον σκοπό αυτό. Τα υλικά αυτά είναι οι ίδιοι οι άνθρωποι. Όπως ένας χτίστης δημιουργεί ένα οικοδόμημα έτσι και τα άτομα «χτίζουν» την ιστορία τους. Σε αυτή την περίπτωση όμως κατασκευαστής και οικοδομικό υλικό είναι το ίδιο το ανθρωπινό είδος.
Πρόσφατα και στη χώρα μας βιώσαμε τα πάθη που προκαλεί η κριτική για εγκλήματα καθεστώτων του παρελθόντος και για θέματα που έχουν λυθεί εδώ και πολλά χρόνια.
Τα Τοτέμ σχετίζονται επίσης με πολιτικά πρόσωπα που δεν τολμάμε να αγγίξουμε με την κριτική μας, με συλλογικότητες και συντεχνίες.
Τέτοιο παράδειγμα των τελευταίων ετών αποτελεί και το συνδικαλιστικό κίνημα. Σαφέστατα οι διεκδικήσεις μιας ομάδας είναι θεμιτές και αναγκαίες σε πολλές περιπτώσεις προκειμένου να διασφαλιστούν δικαιώματα. Τα λάθη όμως εκτιμήσεων για τα δεδομένα της πραγματικής οικονομίας και οι εξωπραγματικές απαιτήσεις, οδήγησαν τελικά σε κοινωνικές αδικίες σε βάρος άλλων ομάδων και στον κοινωνικό κατακερματισμό.
Η Αποδόμηση
Ουσιαστικά η κυριαρχία του Τοτεμισμού δίνει στις μάζες την πρωτοβουλία των κινήσεων. Γίνεται αναφορά σε «μάζες» καθώς χαρακτηριστικό αυτών είναι ο ανορθολογισμός.
Οι πολίτες επιλέγουν. Οι μάζες δρουν βάσει νορμών. Οι αποφάσεις λαμβάνονται σε ένα επίπεδο συμβολοποίησης. Λειτουργούν έχοντας ως οδηγούς απλά σχήματα, όπως τα Τοτέμ.
Ιδιαίτερη σημασία για την αντίληψη έχουν οι μορφές των σχημάτων. Σύμφωνα με την μορφολογική ψυχολογία με τον όρο «σχήμα» εννοούνται νοητικά σχήματα που γίνονται αντιληπτά ως ενότητες. Οι «απλές μορφές» σχημάτων, τα ενοποιημένα σχήματα καθώς και τα σύμβολα, αφομοιώνονται από το άτομο πιο εύκολα.
Οι δομές του Τοτεμισμού είναι όμοιες για το σύνολο της ομάδας και ενυπάρχουν στο υποσυνείδητο της, «τη δεξαμενή των αναμνήσεων» όπως το χαρακτηρίζει ο Claude Levi-Strauss.
Back to reality
Σε περιόδους κρίσεων το ενδο-ομαδικό άγχος αυξάνεται. Η ανασφάλεια και ο φόβος κυριαρχούν. Τα Τοτέμ και οι μύθοι είτε επαναπροσδιορίζονται προκειμένου να υπάρξει εξέλιξη και ένα νέο αφήγημα, είτε ισχυροποιούνται και μετατρέπονται σε τροχοπέδη για την εξέλιξη της κοινωνίας.
Το κρίσιμο σημείο και ο κίνδυνος σε αυτές τις περιπτώσεις είναι η τάση των ανθρώπων να καταφεύγουν σε ακραία πολιτικά σχήματα για να εκφράσουν τη δυσαρέσκειά τους και να δικαιολογήσουν τις γνωστικές τους αγκυλώσεις.
Σε ορισμένες περιπτώσεις ισχυροποιούνται οι επίπλαστες βεβαιότητες στις οποίες η ομάδα στηριζόταν τόσα χρόνια και ο φαύλος κύκλος συνεχίζεται. Σε άλλες τα σύμβολα κατακερματίζονται.
Υπάρχει ωστόσο και άλλος δρόμος. Όπως το μικρό παιδί ταυτίζεται με την εικόνα του στον καθρέφτη και αντιλαμβάνεται τον εαυτό του σταδιακά, έτσι και οι ομάδες μπορούν να συνειδητοποιήσουν την αληθινή τους εικόνα. Να σχηματοποιήσουν την αλήθεια και να αντιληφθούν ότι οι αγιοποιήσεις και τα Τοτέμ μόνο στην οπισθοδρόμηση οδηγούν. Όταν μια κοινωνία έρχεται αντιμέτωπη με οδυνηρές ανατροπές ο μόνος ασφαλής τρόπος διάσωσης είναι η ειλικρίνεια.
Άλλωστε όπως σημειώνει και ο W. Wundt (“Elemente der Volkerpsychologie” 1912), ο τοτεμικός πολιτισμός υπήρξε το μεταβατικό στάδιο ανάμεσα στον πρωτόγονο άνθρωπο και στην εποχή των ηρώων και των Θεών.
Ο Τοτεμισμός θα πρέπει να αποτελεί ένα φυσιολογικό, ενδιάμεσο στάδιο της εξέλιξης. Όχι την κατάληξη της εξέλιξης.
*Η κα. Συρμαλή Έλενα είναι Εγκληματολόγος, ΜΔΕ Εγκληματολογίας Παντείου, απόφοιτη Φιλοσοφικής Ιωαννίνων
Πηγές:
- Claude Levi-Strauss, «Δομική Ανθρωπολογία»
- S. Freud, «Τοτέμ και Ταμπού»
- A. Kojeve, «Introduction to the reading of Hegel»
- Ν.Γ. Παπαδόπουλος, «Σύγχρονη πειραματική ψυχολογία»
- Σ. Παπαστάμου, «Εισαγωγή στην κοινωνική ψυχολογία, η παράδοση»E. Durkheim, «The elementary of religious life», translated and with introduction by Karen E. Fields
