Της Αγγελικής Κώττη
Πολλή συζήτηση γίνεται αυτές τις μέρες για τα αρχαιολογικά ευρήματα στο Βυζαντινό σταυροδρόμι Θεσσαλονίκης, κάτω από τη σημερινή Εγνατία, η οποία, όπως γνωρίζουμε είχε χαραχθεί από τη ρωμαϊκή εποχή. Οι Ρωμαίοι διατήρησαν και βελτίωσαν τις οδικές χαράξεις προηγούμενων περιόδων, άρα βασίμως θεωρείται πως εκεί ήταν και η κεντρική οδική αρτηρία των ελληνιστικών χρόνων.
Οι ανασκαφές σε παρακείμενες περιοχές επιβεβαιώνουν αυτές τις υποθέσεις, όπως και οι ίδιες οι ανασκαφές στα όρια του σταθμού. Μόνο κάποιοι αρχαιολόγοι επέμεναν να τις αμφισβητούν, δημιουργώντας έτσι όλο το ζήτημα με τη μετακίνηση ή όχι των αρχαίων.
Βλέπουμε λοιπόν πως οι κεντρικοί δρόμοι της βυζαντινής Θεσσαλονίκης παραμένουν οι ίδιοι, σχεδόν μέχρι και τις μέρες μας. Η Μέση Οδός, βασικός άξονας της πόλης, με τα εργαστήρια, τις κατοικίες, τα κοινωφελή έργα, άλλαξε ελάχιστα σε μορφή και ρυμοτομία από τον 11ο αιώνα μέχρι και τον 19ο. Μάλιστα, οι αρχαιολογικές ανασκαφές έδειξαν πως οι κάτοικοι ήταν ιδιαίτερα επιμελείς και επισκεύαζαν συνέχεια τη σημαντική αυτή λεωφόρο.
Έξι με εξήμισι μέτρα ήταν το πλάτος της, αν και αυτό μερικές φορές δεν τηρούνταν. Η Μέση Οδός με το οδόστρωμα, τα πεζοδρόμιά της και 24 χώρους, «κατά κανόνα με λασπόχτιστους τοίχους και κομμάτια από αρχαία μάρμαρα (σπόλια) σε δεύτερη χρήση» αποκαλύφθηκε σε μήκος 76,6μ. Τεμνόταν σε δύο σημεία της από μικρές, κάθετες οδούς. Η Μέση Οδός είναι μαρμαροστρωμένη και οι κάθετες λιθόστρωτες. Είναι ορατά ακόμα και τα ίχνη από τις άμαξες που τους διέσχιζαν.
Στη συμβολή της Μέσης Οδού και μιας καθέτου, εντοπίσθηκε τετράπυλο με οκτώ πεσσούς που το στήριζαν και άλλους έξι οι οποίοι όριζαν καταστήματα- στοές. Οι μαρμάρινες πλάκες είχαν ίχνη από επιτραπέζια παιχνίδια. Όλα τα κατάλοιπα το δρόμου και των οικοδομημάτων, χρονολογούνται μεταξύ των τελών του 6ου και των αρχών του 7ου αιώνα.
Ο ίδιος δρόμος κατά τη ρωμαϊκή εποχή λεγόταν decumanus maximus και οι κάθετοι cardo. Τα ρωμαϊκά κατάλοιπα, όπως και τα ελληνιστικά, βρίσκονται σε κατώτερα στρώματα και θα ανασκαφούν μόλις αποσπασθούν οι βυζαντινές αρχαιότητες. Τα νέα ευρήματα θα αξιολογηθούν όταν υπάρξουν. Πάντως, δεν υφίσταται λόγος να μη γίνει η ανασκαφή, την οποία δέχεται και η Αττικό Μετρό, εκτός από υστερικές εμμονικές απόψεις αρχαιολόγων, οι οποίοι εξαρχής δεν ήθελαν να ανασκαφούν κατώτερα στρώματα. Κάτι πρωτοφανές!
Η decumanus των Ρωμαίων, η Μέση Οδός ή Λεωφόρος των Βυζαντινών, με τα εργαστήρια, τις κατοικίες, τα κοινωφελή έργα, παρέμειναν σχεδόν ίδια επί αιώνες και μαρτυρούν το «κοσμικό» πρόσωπο της πόλης. Το βυζαντινό σταυροδρόμι της Θεσσαλονίκης, στη συμβολή της λεωφόρου (η σημερινή Εγνατία Οδός) κι ενός σημαντικού κάθετου άξονα της πόλης που οδηγούσε στο λιμάνι (η σύγχρονη οδός Βενιζέλου), διχάζει ενώ θα έπρεπε να ενώνει, καθώς αυτό που προέχει είναι η προστασία του.
Τα ευρήματα στον παρακείμενο σταθμό της Αγίας Σοφίας, δείχνουν πως εκεί, στην Αγία Σοφία δηλαδή, ήταν το εμπορικό κέντρο της βυζαντινής πόλης. Ο δρόμος που συναντήσαμε στον σταθμό Βενιζέλου, περνά πρώτα από εκεί και αποκαλύφθηκε σε μήκος τουλάχιστον 72,80μ. Η οδός στρωμένη με μαρμάρινες πλάκες και οριοθετημένη από μαρμάρινα κράσπεδα, λίγο πριν από τη συμβολή της με την κάθετη οδό στο ύψος της σημερινής Αγίας Σοφίας διευρύνεται, διαμορφώνοντας πλακόστρωτη πλατεία με κρήνη για να ξεδιψούν περαστικοί και περίοικοι.
Τη μνημειακή μορφή του δρόμου συμπληρώνει κιονοστοιχία, από την οποία ορατός σήμερα είναι ο ισχυρός στυλοβάτης, που σώζει κατά χώραν επτά βάσεις κιόνων του 4ου και 6ου αι., οριοθετεί τον οδικό άξονα στα νότια και τον χαρακτηρίζει ως via colonnata. Από τα κτήρια της νότιας οικοδομικής γραμμής των παλαιοχριστιανικών χρόνων εντοπίστηκαν μόνον οι όψεις τους και κάποια θυραία ανοίγματα.
Σύμπλεγμα κτιστών αποχετευτικών αγωγών κατέληγε σε μεγάλο κεντρικό καμαροσκεπή αγωγό, που διέρχεται κάθετα στο ύψος της σημερινής οδού Πλάτωνος, ενώ πήλινοι και μολύβδινοι αγωγοί εξυπηρετούσαν τις ανάγκες του υδροδοτικού δικτύου της πόλης. Εντοπίσθηκαν επίσης δύο μνημειακές και σχεδόν μοναδικές παγκοσμίως ημικυκλικές μαρμαρόστρωτες πλατείες και ένα νυμφαίο/ κρηναίο οικοδόμημα μεγάλης σημασίας για την πόλη της Θεσσαλονίκης.
Κατά τις ανασκαφές στα ελληνιστικά και ρωμαϊκά στρώματα της Αγίας Σοφίας ήρθαν στο φως οικιστικά και οικοδομικά κατάλοιπα, όπως αποχετευτικοί αγωγοί, απορριμματικοί λάκκοι, κατάλοιπα τοίχων και κτιστές κατασκευές που μαρτυρούν την αδιάλειπτη χρήση του χώρου, ήδη από τους πρώιμους ελληνιστικούς χρόνους. Κυρίως, όμως, αποκαλύφθηκαν οι διαδοχικές επιστρώσεις ενός κατά πολύ πλατύτερου από τον μαρμαρόστρωτο χωμάτινου δρόμου που κατά την ελληνιστική περίοδο καταλάμβανε όλο το πλάτος του βόρειου μισού του σταθμού (περίπου 10 μέτρα).
Η κεντρική αυτή οδική αρτηρία της Θεσσαλονίκης χρονολογείται από τον 3ο αι.π.Χ μέχρι τις αρχές της αυτοκρατορικής περιόδου (1ος αι. π.Χ. – 1ος αι. μ.Χ.). Η θέση, ο άξονας και η λειτουργία του δεν διαφοροποιoύνται σημαντικά από εκείνες του μαρμαρόστρωτου δρόμου και όλων των μεταγενέστερων οδών μέχρι τη μοντέρνα Εγνατία οδό.
Στην περιοχή νότια του δρόμου εντοπίστηκαν κατάλοιπα τοίχων του πιθανόν να αποτελούσαν τμήματα οικοδομικών νησίδων ή και αναλήμματα του δρόμου. Κατά μήκος του στυλοβάτη της στοάς που πλαισίωνε τον μαρμαρόστρωτο δρόμο εντοπίστηκε πεσσοστοιχία από 23 πεσσούς που αποτελούσε την πρόσοψη μιας πρωιμότερης στοάς, ανάλογης λειτουργίας.
Εντός του Σταθμού Βενιζέλου αποκαλύπτεται ο ίδιος κεντρικός οδικός άξονας της βυζαντινής πόλης, στρωμένος όμως με χωμάτινα και χαλικόστρωτα καταστρώματα. Γύρω από τους δρόμους εκτείνονται πυκνοδομημένα οικοδομικά τετράγωνα,που συνιστούν γειτονιές της βυζαντινής αγοράς της πόλης. Καταστήματα και εργαστήρια προσανατολίζονται με ανοιχτούς προς το δρόμο χώρους για την έκθεση των προς πώληση προϊόντων.
Πληθώρα μικροαντικειμένων και κοσμημάτων, όπως επιστήθιοι σταυροί, γυάλινα και χάλκινα βραχιόλια, χάλκινα κυρίως και σπανιότερα ασημένια δακτυλίδια, μαρτυρούν τον διαχρονικά εμπορικό χαρακτήρα της περιοχής, με έμφαση στον τομέα της αργυροχρυσοχοΐας. Και ενώ τα ευρήματα στη γειτονική περιοχή της Αγίας Σοφίας προϊδέαζαν για την ύπαρξη ελληνιστικών στρωμάτων κάτω και από τη Βενιζέλου, δόθηκε μια μάχη μέχρις εσχάτων για να μην προχωρήσει η ανασκαφή.
Δυστυχώς όμως για τους παραχαράκτες της Ιστορίας, οι ανασκαφές στα παρακείμενα φρεάτια εξαερισμού έδειξαν πως όντως η κατοίκηση στην περιοχή Βενιζέλου ξεκινά από την ελληνιστική εποχή. Το ψέμα έχει κοντά ποδάρια, ταλαιπωρεί ωστόσο ακόμα μια ολόκληρη πόλη. Και δεν της επέτρεψε τόσον καιρό, να γνωρίσει ατόφια την εξέλιξή της σε ένα τόσο σημαντικό σημείο.
