Οι κανόνες που ρυθμίζουν τη λειτουργία μίας οργανωμένης ομάδας ανθρώπων (π.χ. ενός οργανισμού, μίας επιχείρησης, ενός αθλητικού σωματείου) ή και μίας ολόκληρης κοινωνίας ουδέποτε εξαντλούνται στα σχετικά κείμενα, όπως το καταστατικό μίας εταιρείας ή το σύνταγμα και οι νόμοι ενός κράτους. Πάντοτε συμπληρώνονται από ένα άτυπο corpus άγραφων, εθιμικών κανόνων, μία κουλτούρα αξιών, μεθόδων, δικτυακών σχέσεων, που συχνά αποκτούν σημασία ίση ή μεγαλύτερη από τους γραπτούς κανόνες. Οι άγραφοι αυτοί κανόνες συνιστούν έναν άτυπο κώδικα τον οποίο αποδέχεται και εφαρμόζει στην πράξη μία ευρεία πλειοψηφία. Οι συγγραφείς Steven Levitsky και Daniel Ziblatt στο επιδραστικό βιβλίο τους ‘’Πώς πεθαίνουν οι δημοκρατίες’’ χαρακτηρίζουν τους άγραφους αυτούς κανόνες ως ‘’προστατευτικά κιγκλιδώματα’’ μίας δημοκρατίας και μεταξύ αυτών θεωρούν ως πυλώνες ομαλής λειτουργίας την αμοιβαία ανοχή και τη θεσμική αυτοσυγκράτηση.
Η αμοιβαία ανοχή σημαίνει ότι αποδεχόμαστε τους πολιτικούς αντιπάλους μας ως πολίτες κατ’ αρχήν έντιμους, νομοταγείς, που αγαπούν την πατρίδα και σέβονται το σύνταγμα. Δεν μπορούμε να τους αντιμετωπίζουμε ως προδότες ή ως απειλή για τους δημοκρατικούς θεσμούς. Όταν η αρχή και οι κανόνες της αμοιβαίας ανοχής παραβιάζονται, η δημοκρατία είναι δύσκολο να επιβιώσει. Το ίδιο συμβαίνει και όταν εκλείπει η θεσμική αυτοσυγκράτηση, όταν δηλ. υλοποιούνται πράξεις και αναπτύσσονται δραστηριότητες, οι οποίες, ακόμη και αν δεν παραβιάζουν το γράμμα του νόμου, έρχονται σε σύγκρουση με το πνεύμα του. Στην πολιτική, όπως και σε έναν αγώνα μπάσκετ, δεν επιτρέπονται όλα προκειμένου να επιτευχθεί η επιθυμητή νίκη : υπάρχουν όρια στον αριθμό και στο είδος των φάουλ που επιτρέπονται, αν θέλουμε να μη διακοπεί οριστικά το παιχνίδι.
Στην πολιτική, βέβαια, διακυβεύονται απείρως περισσότερα και σημαντικότερα πράγματα από ό,τι σε έναν αγώνα μπάσκετ. Οι θεσμοί, οι κανόνες και τα ‘’προστατευτικά κιγκλιδώματα’’ έχουν καθοριστική σημασία. Ακόμη μεγαλύτερη επίδραση, όμως, έχουν τα πρόσωπα, στα οποία ο λαός με την ψήφο του αναθέτει τα κορυφαία πολιτειακά και πολιτικά αξιώματα. Τα κατάλληλα πρόσωπα, αυτά που διαθέτουν θάρρος χωρίς έπαρση, επιμονή, εμπειρία και ενσυναίσθηση, μπορεί να οδηγήσουν μία χώρα σε ακμή και ευημερία. Τα ακατάλληλα πρόσωπα, αντιθέτως, προκαλούν συνεχώς κρίσεις, συγκρούσεις αχρείαστες, έντονο διχασμό και οδηγούν την χώρα τους σε ανυποληψία και παρακμή. Το κατά πόσον κάποιος είναι κατάλληλος ή ‘’σωστός’’ ως ηγέτης έχει να κάνει περισσότερο με τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του και τις έμφυτες ικανότητές του και λιγότερο με τις ειδικές γνώσεις, το υπόβαθρο ή τις δεξιότητές του (που και αυτές, βέβαια, έχουν τη σημασία τους).
Δύο παραδείγματα είναι αρκετά για να δείξουν του λόγου το αληθές. Ο απελθών πρόεδρος Ντόναλντ Τραμπ ακολούθησε τακτικές βγαλμένες από το εγχειρίδιο κάθε καλά εκπαιδευόμενου στον αυταρχισμό. Αποκαλούσε τα μέσα ενημέρωσης ‘’εχθρό του αμερικανικού λαού’’, αμφισβήτησε αποφάσεις δικαστών, περιόρισε την χρηματοδότηση δήμων και οργανισμών της χώρας με επικεφαλής πρόσωπα μη αρεστά σε αυτόν, με αποκορύφωμα τα πρόσφατα θλιβερά γεγονότα στον ναό της δημοκρατίας, το καπιτώλιο, λόγω της άρνησής του – μέχρι και την τελευταία στιγμή – να δεχθεί την καθαρή εκλογική ήττα του. Οδήγησε έτσι τον αμερικανικό λαό σε βαθύ διχασμό και την ηγέτιδα του ελεύθερου κόσμου χώρα του σε παγκόσμια ανυποληψία, την οποία ελπίζεται ότι θα αντιστρέψει ταχέως ο διάδοχός του πρόεδρος Μπάΐντεν.
Στην χώρα μας, η προηγούμενη κυβέρνηση Τσίπρα – Καμμένου όχι μόνο γκρέμισε τα προστατευτικά κιγκλιδώματα, δηλ. την αμοιβαία ανοχή και τη θεσμική αυτοσυγκράτηση, αλλά προσπάθησε συστηματικά να αλώσει θεσμούς όπως η δικαιοσύνη, οι ανεξάρτητες αρχές (με πρώτη την Τράπεζα της Ελλάδος), τα έντυπα και τα τηλεοπτικά ΜΜΕ κ.α. Στις προσπάθειες αυτές απέτυχε τελικά, κυρίως λόγω της σθεναρής αντίδρασης των θιγομένων. Οι εχθροί, πάντως, της ανοικτής κοινωνίας δεν εξέλιπαν, γι’ αυτό οι υπερασπιστές της καλόν είναι να βρίσκονται σε διαρκή επαγρύπνηση.
* Ο Κώστας Χρηστίδης είναι Νομικός-Οικονομολόγος
