Η κατάσταση στην ρωσική κοινωνία θυμίζει «την Ημέρα των νεκρών» στο Μεξικό. Η κοινωνία κοιτάζει προς τα πίσω γιατί δεν έχει το κουράγιο να αντιμετωπίσει το παρόν. Και η ρωσική ελίτ παρουσιάζει την Ρωσία ως «περικυκλωμένη χώρα» για να μην χάσει την εξουσία, όπως σημειώνει στο liberal, o γνωστός για τις τολμηρές του απόψεις Ρώσος οικονομολόγος Σεργκέι Αλεξάντροβιτς Μεντβέντεφ.
Σχολιάζοντας την επιθετική στάση της Ρωσίας απέναντι στην Δύση, τονίζει ότι το κλίμα αυτό θα συνεχιστεί επί μακρόν κι αυτό καθώς η ρωσική ελίτ δεν μπορεί αι δεν θέλει να αλλάξει αφού ξέρει ότι κάτι τέτοιο θα της στοιχίσει την εξουσία. Στην λογική αυτή παρουσιάζει την Ρωσία ως μια «περικυκλωμένη χώρα», ως μια «χώρα κάστρο». Η κρατούσα τάξη της Ρωσίας λειτουργεί με όρους περασμένων δεκαετιών καθώς γνωρίζει ότι αν συγχρονίσει το βήμα της με την Δύση, θα πρέπει να αποχωριστεί την εξουσία.
Συνέντευξη στον Δημήτρη Β. Τριανταφυλλίδη
- Ένα από τα μαθήματα που κάνατε στην Ανώτατη Σχολή Οικονομίας, ήταν «Η θεωρία των κοινωνικών και πολιτικών μετασχηματισμών». Ποιοι ήταν οι βασικοί μετασχηματισμοί του ρωσικού πολιτικού συστήματος τα τελευταία 30 χρόνια;
Νομίζω πως μπορούμε να αναφερθούμε στην πλήρη αποσύνθεση αφενός και, αφετέρου, στην ολοκληρωτική επανασύνθεση του ρωσικού κράτους, επιβεβαιώνοντας για άλλη μία φορά τους μεγάλους και μικρούς κύκλους στην ρωσική ιστορία. Από την πλήρη αποσύνθεση του ετοιμόρροπου σοβιετικού κράτους, η οποία ξεκίνησε στις αρχές της δεκαετίας του ΄80, φτάσαμε στην πλήρη επανασύνθεση του στις αρχές του 2000. Το τμήμα της σοβιετικής ελίτ που προερχόταν από τις μυστικές υπηρεσίες, κατάφερε να αποκαταστήσει την κυριαρχία του κράτους, ως Λεβιάθαν, στην κοινωνία.
Ένα δεύτερο χαρακτηριστικό, είναι η πλήρης επανακρατικοποίηση της εθνικής οικονομίας και των εθνικών πόρων και, παράλληλα, ο διαμοιρασμός των διαφόρων κλάδων στους «επιστάτες» της προσωποκεντρικής εξουσίας, οι οποίοι προέρχονται από τις μυστικές υπηρεσίες, κατά κύριο λόγο. Ένα άλλο χαρακτηριστικό, είναι η παλινόρθωση της προσωποκεντρικής εξουσίας, στις καλύτερες παραδόσεις της ρωσικής ιστορίας, μαζί με την προσπάθεια αναβίωσης των αυτοκρατορικών φιλοδοξιών της Ρωσίας. Το τελευταίο όμως, ελέγχεται, δεδομένης της καχεκτικότητας της οικονομίας, η οποία δεν μπορεί να υποστηρίξει αυτές τις φιλοδοξίες.
Τέλος, βασικό χαρακτηριστικό αυτής της περιόδου, είναι η διαμόρφωση ενός κοινωνικού συστήματος, αποτελούμενο από διάφορα κοινωνικά στρώματα. Όχι πολλά, μα ευδιάκριτα: είναι το κοινωνικό στρώμα των τοποτηρητών της εξουσίας και διαχειριστών των πόρων της οικονομίας∙ είναι το κοινωνικό στρώμα των εργαζομένων, των αγροτών∙ ένα μικρό στρώμα διανοουμένων. Όπως αντιλαμβάνεστε το πρώτο που σας ανέφερα, κατέχει κυρίαρχη και κυριαρχική θέση στην κοινωνία και οικονομία.
- Αναφερθήκατε στους μικρούς και μεγάλους κύκλους στην ρωσική ιστορία. Ποιοι είναι αυτοί;
Η κυκλικότητα είναι βασικό χαρακτηριστικό της ρωσικής ιστορίας. Ας ξεκινήσουμε από τον τελευταίο αιώνα. Είχαμε την πρώτη ρωσική επανάσταση το 1905, τον Φεβρουάριο του 1917 την δεύτερη και στη συνέχεια τα γεγονότα του Οκτωβρίου της ίδιας χρονιά. Ο μικρός κύκλος που ξεκίνησε το 1917 ολοκληρώθηκε περίπου το 1924 και μετά είχαμε, ξανά την παλινόρθωση των αυταρχικών μορφών διακυβέρνησης που είχε το προηγούμενο τσαρικό καθεστώς. Από τις αρχές της δεκαετίας του ’30 μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του ’50 είχαμε έναν ιδιαίτερα σκληρό κύκλο με την παλινόρθωση μεθόδων που χάνονται στα βάθη της ρωσικής ιστορίας.
Ακολούθησε η σύντομη περίοδος μίας πιο ήπιας διακυβέρνησης, η οποία όμως δεν κράτησε πολύ, λόγω των κολοσσιαίων προβλημάτων της οικονομίας και στην συνέχεια επανήλθε η κατάσταση σε μία παραλλαγή της προηγούμενης, η οποία όμως οδήγησε σε μία στασιμότητα της οικονομίας και κοινωνίας που οδήγησε τελικά στην κατάρρευση του συστήματος. Το κομμουνιστικό πρόγραμμα, απλά δεν ήταν σε θέση να ανανεωθεί και να αντιμετωπίσει τα σύνθετα προβλήματα της πραγματικότητας. Κατέρρευσε από τις εσωτερικές του αντιφάσεις και αντιθέσεις.
- Πώς, κατά την γνώμη σας, μπορούμε να ορίσουμε την χρονολόγηση της εποχής Πούτιν και ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά κάθε περιόδου;
Υπάρχει η «προϊστορία» της εποχής, η οποία δεν είναι άλλη από την δεκαετία του ’90, όπου η νεαρή ρωσική δημοκρατία, ήρθε αντιμέτωπη με τα αποτελέσματα της κομμουνιστικής διακυβέρνησης, την διαλυμένη οικονομία, την απουσία θεσμών ελεύθερης, ανταγωνιστικής οικονομίας και ένα κατεστραμμένο οικολογικό περιβάλλον. Ταυτόχρονα, κατέρρευσε όλη εκείνη η μυθολογία περί υπερδύναμης, την οποία πρέπει να σέβονται και να υπολογίζουν όλοι στον κόσμο.
Η πρώτη περίοδος αυτή σημαδεύεται από την ήττα του κομματικού και κρατικού μηχανισμού του κομμουνιστικού καθεστώτος και την υποχώρηση της επιρροής των μυστικών υπηρεσιών και του στρατού. Αυτό άλλαξε με την ερχομό του Πούτιν, ο οποίος διοικεί την Ρωσία τα τελευταία είκοσι περίπου χρόνια. Η ρεβάνς της προηγούμενης κομματικής, οικονομικής ελίτ, ενισχυμένης από τα στελέχη των μυστικών υπηρεσιών και του στρατού, ήταν επιτυχής.
Αρχικά, κατέλαβαν τον κρατικό μηχανισμό και στη συνέχεια, διάφορες φατρίες της, ανέλαβαν την διαχείριση της οικονομίας και των εθνικών πόρων. Ακολούθησε η περίοδος της τεχνητής αναβίωσης της αυτοκρατορίας με την Κριμαία και την Ανατολική Ουκρανία, αλλά αυτό τελείωσε πλέον.
- Υπάρχει σήμερα κάποιο κοινωνικό συμβόλαιο μεταξύ της κοινωνίας και της εξουσίας;
Υπήρχε, αλλά όχι πια. Η προσάρτηση της Κριμαίας δημιούργησε συνθήκες κοινωνικού συμβολαίου της εξουσίας με την κοινωνία. Αυτό όμως το σχέδιο έχει εξαντλήσει τα περιθώριά του. Η συνεχής πτώση της αγοραστικής δύναμης μεγάλων κοινωνικών στρωμάτων, έχει απομειώσει την ισχύ του.
Η πανδημία ολοκλήρωσε την ακύρωση όσων στοιχείων κοινωνικού συμβολαίου είχαν απομείνει. Τώρα θα πρέπει να σκεφτούν κάτι άλλο. Να προτείνουν λύσεις για την έξοδο από την κρίση που μαστίζει την ρωσική κοινωνία από το 2008.
- Πώς μπορούμε να εξηγήσουμε αυτή την υποτροπή της «σταλινικής νοσταλγίας» που καταγράφεται στις δημοσκοπήσεις;
Πρόκειται για έναν μύθο, τον «μύθο του Στάλιν», ο οποίος διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στην διαμόρφωση μίας νέας κρατικής, αυτοκρατορικής ιδεολογίας. Ουσιαστικά, έχουμε την παλινόρθωση της ιδεολογίας του στιβαρού ηγέτη, ο οποίος ταυτίζεται με την κοινωνία, το έθνος, την αυτοκρατορία. Χρησιμοποιείται αυτός ο μύθος από την κρατική προπαγάνδα, προκειμένου να συσπειρωθεί η κοινωνία γύρω από την ιδεολογία του «κράτους νικητή», του «αήττητου κράτους», της χώρας που όλοι σέβονται και υπολογίζουν.
Συνοδεύεται και από άλλα προπαγανδιστικά τεχνάσματα που έχουν σχέση με υπερόπλα, υπερδύναμη, υπεραυτοκρατορία. Πρόκειται για μία συστηματική προπαγάνδα που έχει ως στόχο να αποστρέψει την προσοχή των πολιτών από τα προβλήματα του παρόντος και να ασχολείται μόνο με τον θρυλλούμενο κλέος του παρελθόντος. Αυτές οι στρατηγικές όμως δεν έχει προοπτική. Η σύγκρουση με την πραγματικότητα τις ακυρώνει.
- Αν ισχύουν αυτά που λέτε, η ερώτηση που προκύπτει είναι αν μπορεί η ρωσική κοινωνία να κινηθεί προς το εμπρός, όταν έχει διαρκώς το βλέμμα της στραμμένο προς το παρελθόν;
Όχι, δεν μπορεί. Η κατάσταση στην ρωσική κοινωνία, θυμίζει πολύ την Ημέρα των νεκρών στο Μεξικό. Υπάρχει όπως ξέρετε μία εκδήλωση που γίνεται κάθε χρόνο, το Αθάνατο Σύνταγμα, όπου οι άνθρωποι κυκλοφορούν στους δρόμους κρατώντας τα πορτραίτα των συγγενών τους που σκοτώθηκαν στον πόλεμο. Υπάρχουν διάφορα συνθήματα για εκείνη την ημέρα.
- Όπως το «Ευχαριστώ παππού για την νίκη;»
Ναι, και αυτό. Λοιπόν, ναι οι άνθρωποι εκείνοι πολέμησαν και νίκησαν. Με ποιο κόστος όμως. Οι ανθρώπινες απώλειες ήταν τεράστιες. Η ρωσική κοινωνία κοιτάζει προς τα πίσω, γιατί δεν έχει το κουράγιο να αντιμετωπίσει το παρόν. Αυτή η νοσταλγία για τα περασμένα μεγαλεία, είναι κάτι σαν παυσίπονο για την πραγματικότητα. Η εξουσία το εκμεταλλεύεται και «χτίζει» διάφορες προπαγανδιστικές εκστρατείες γύρω από αυτό. Ωστόσο, επαναλαμβάνω, η σύγκρουση με την πραγματικότητα, ακυρώνει τέτοιες προσπάθειες.
- Παλιότερα, οι σοβιετικοί πολίτες ήταν περήφανοι για τις επιτυχίες στο διάστημα, στην επιστήμη, στον αθλητισμό. Σήμερα για ποιο πράγμα είναι περήφανοι οι Ρώσοι πολίτες;
Για τίποτα. Ακόμη και η «επέκταση της αυτοκρατορίας» στην Κριμαία, οι διάφορες πολεμικές επιχειρήσεις της Ρωσίας σε διάφορα μέρη του κόσμου, δεν προκαλούν καμία υπερηφάνεια στους Ρώσους πολίτες. Αυτά τα σχήματα δεν λειτουργούν πλέον. Η ζωή είναι δύσκολη, τα εισοδήματα χρόνο με τον χρόνο μειώνεται, η αξιοπρεπής διαβίωση είναι κάτι που μένει μόνο στα χαρτιά της κρατικής στατιστικής. Η πανδημία ανέδειξε όλες τις παθογένειες του λεγόμενου ρωσικού κοινωνικού κράτους.
- Σε αυτές τις συνθήκες, πόσο εύκολο είναι για την κρατούσα τάξη της Ρωσίας να αντιληφθεί τις αλλαγές που έχουν συντελεστεί στον σύγχρονο κόσμο, όταν συνεχίζει να σκέφτεται με στερεότυπα, τα οποία διαμορφώθηκαν στην δεκαετία του ’50;
Αντιλαμβάνονται πολύ τόσο τον σύγχρονο κόσμο, όσο και τις αλλαγές που έχουν συντελεστεί. Κατά κύριο λόγο πρόκειται για ανθρώπους, τους οποίους θα χαρακτηρίζαμε ως «δυτικίζοντες». Ωστόσο, γνωρίζουν άριστα πως αν προσπαθήσουν να συγχρονίσουν το βήμα τους σήμερα, θα πρέπει να αποχωριστούν την εξουσία, γιατί οι αλλαγές θα είναι τεκτονικού τύπου. Έτσι, προτιμούν να σκέφτονται και να λειτουργούν με όρους περασμένων δεκαετιών, εποχών, απομυζώντας τα τελευταία αποθέματα του εθνικού πλούτου, εξαντλώντας τις πλουτοπαγαγωγικές πηγές της χώρας.
- Η Ρωσία έχασε την ευκαιρία προσέγγισης και ένταξης στους δυτικούς θεσμούς ήδη από την δεκαετία του ’90. Σήμερα, οι σχέσεις της με την Δύση είναι πολύ δύσκολες, ενώ με το ΝΑΤΟ αγγίζουν πολικές θερμοκρασίες. Πιστεύετε ότι αυτό θα συνεχιστεί επί μακρόν; Υπάρχουν πιθανότητες για αλλαγή στο κλίμα;
Ναι, θα συνεχιστεί η επί μακρόν. Η ρωσική ελίτ, έχασε την ευκαιρία. Θεωρούσε πως η Ρωσία θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ως ένας ξεχωριστός πολιτισμός, ως ένας άλλος δρόμος, με ιδιαίτερη αποστολή στον κόσμο. Όταν αυτό δεν συνέβη, αντί να σκεφτεί ποιες είναι οι αιτίες, προτίμησε να υιοθετήσει την στάση του αδικημένου, εκείνου που δεν τον καταλαβαίνουν, εκείνου που θέλουν να ταπεινώσουν. Ως εκ τούτου, η επιθετική στάση ήταν μονόδρομος. Αυτό βέβαια, δημιούργησε πολλά προβλήματα στην χώρα.
Άλλα τόσα δημιούργησαν διάφορες πολεμικές επιχειρήσεις που έχει αναλάβει σε διάφορα μέρη του κόσμου, εξαντλώντας τους τελευταίους πόρους που τις έχουν απομείνει, αλλά και στερώντας την από πολύτιμες συμμαχίες. Ποιοι είναι σήμερα οι σύμμαχοι της Ρωσία;; Κοιτάξτε τον χάρτη. Η Συρία; Το Ιράν; Η Βόρεια Κορέα; Η Βενεζουέλα; Αυτή η κατάσταση όμως θα συνεχιστεί και άλλο, θα κρατήσει σε μάκρος, γιατί η ρωσική ελίτ δεν μπορεί και δεν θέλει να αλλάξει, γνωρίζοντας πως αυτό θα της στοιχίσει.
-Το τελευταίο διάστημα βλέπουμε πως ορισμένοι δυτικοί ηγέτες (Μέρκελ, Μακρόν), επιθυμούν έναν διάλογο με την Ρωσία για ορισμένα βασικά ζητήματα. Πού οφείλεται ο φόβος της ρωσικής ελίτ απέναντι στην Δύση;
Δεν θα τον χαρακτήριζα φόβο, μα συμφέρον. Η ρωσική ελίτ γνωρίζει πολύ καλά πως αν θέλει να παραμείνει στην εξουσία, θα πρέπει να παρουσιάζει την Ρωσία ως «περικυκλωμένη χώρα», ως «χώρα κάστρο». Αυτό βέβαια θυμίζει πολύ την δεκαετία του ’30, αλλά όπως σας είπα και πιο πάνω, δεν έχουν μάθει να σκέφτονται αλλιώς. Είναι παιδιά εκείνου του συστήματος, έτσι έχουν μάθει να σκέφτονται. Προτίμησαν τον ρόλο του «αδικημένου», του «προσβεβλημένου», από εκείνον του δημιουργικού και παραγωγικού συνομιλητή.
Παράλληλα, θα πρέπει να σημειώσουμε πως το μοντέλο διακυβέρνησης που προβάλει η Ρωσία σήμερα, είναι ευθέως αντίθετο με εκείνο της Δύσης. Κι αυτό, παρά το γεγονός πως σήμερα στον κόσμο βλέπουμε αναβίωση των νεο-αυταρχικών καθεστώτων. Για παράδειγμα, ο Λουκασένκο στην Λευκορωσία, είναι μία καρικατούρα του Πούτιν.
- Εδώ και πολλά χρόνια ακούμε για την ευρασιατική προοπτική της Ρωσίας, ως μία εναλλακτική της δυτικής. Θεωρείτε πως η Ρωσία έχει τις δυνατότητες να εργαστεί αποτελεσματικά προς αυτή την κατεύθυνση, έχοντας υπ’ όψιν την επεκτατική πολιτική της Κίνας αλλά και το φιλόδοξο πρόγραμμά της να γίνει οικονομική και στρατιωτική υπερδύναμη τον 21ο αιώνα;
Η ευρασιατική πολιτική της Ρωσίας, ουσιαστικά έχει αποτύχει. Δείτε ποια είναι τα μέλη της Ευρασιατικής Τελωνιακής Ένωσης. Μόνο χώρες της πρώην Ε.Σ.Σ.Δ. Η Ρωσία δεν διαθέτει τους πόρους, την στρατηγική και τους κατάλληλους διπλωμάτες και ως εκ τούτου το σχέδιο αυτό ήταν καταδικασμένο εξ αρχής να αποτύχει.
Η πιο πρόσφατη απόδειξη είναι η διένεξη στο Ναγκόρνο Καραμπάχ, όπου παρά τις συμμαχικές δεσμεύσεις που έχει απέναντι στην Αρμενία ως ιδρυτικό μέλος του Οργανισμού του Συμφώνου Συλλογικής Ασφάλειας, δεν έκανε απολύτως τίποτα. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα ο «δίδυμος αδελφός του Πούτιν», ο Ερντογάν, να αλωνίζει στην περιοχή, να περιφρονάει κάθε αρχή του διεθνούς δικαίου, κάθε διευθέτηση της περιοχής, εκδηλώνοντας μία αναθεωρητική τάση του status quo. Κάτι ανάλογο έχει συμβεί και αλλού, φερ’ ειπείν στην Συρία ή την Λιβύη.
Παράλληλα, η Ρωσία θεωρεί πως μπορεί με την πολιτική του κατευνασμού και των εμπορικών σχέσεων, να εμποδίσει την κινεζική επεκτατική, οικονομική προς το παρόν, πολιτική. Κάνει μεγάλο λάθος και θα το συνειδητοποιήσει στο άμεσο μέλλον.
Ιστορικά, οι σύμμαχοι της Ρωσίας ήταν πάντα οι δυτικές χώρες. Αυτό το γνωρίζουν οι ιθύνοντες, μα έχουν εγκλωβιστεί σε μία πολιτική αδιέξοδη και ατελέσφορη.
- Η Ρωσία σήμερα αντιμετωπίζει τεράστιες οικολογικές καταστροφές. Τι θα κληροδοτήσει η σημερινή γενιά στις επόμενες;
Τίποτα απολύτως. Η Ρωσία κληρονόμησε από το σοβιετικό καθεστώς μία οικολογικά κατεστραμμένη χώρα και η σημερινή οικονομική ελίτ, απλά αποτελειώνει ό,τι έχει απομείνει. Σε λίγα χρόνια θα αντιμετωπίσουμε την ολοκληρωτική καταστροφή. Ευτυχώς, η νέα γενιά έχει αυξημένη οικολογική ευαισθησία και αυτή είναι μία αχτίδα ελπίδας.
* O Σεργκέι Μεντβέντεφ είναι είναι μία προσωπικότητα που δεν περνάει απαρατήρητη. Καθηγητής μέχρι πρόσφατα στην Ανώτατη Σχολή Οικονομίας της Μόσχας, αποχώρησε με δεκάδες άλλες συναδέλφους του, λόγω του ασφυκτικού ελέγχου της πολιτικής εξουσίας στα ακαδημαϊκά ιδρύματα και ίδρυσαν το Ελεύθερο Πανεπιστήμιο της Μόσχας. Αναδείχτηκε «καθηγητής της χρονιάς» από τους φοιτητές του τμήματος Πολιτικής Επιστήμης το 2011, 2012 και 2014.
Πολιτικός επιστήμονας και αναλυτής, δημοσιογράφος, οικοδεσπότης δημοφιλούς τηλεοπτικής εκπομπής, είναι γνωστός για τις τολμηρές του απόψεις, τις οικολογικές του ευαισθησίες και τις καινοτόμες ιδέες του.
Απόφοιτος της Σχολής Δημοσιογραφίας του Πανεπιστημίου της Μόσχας, συνέχισε τις σπουδές του στο Πανεπιστήμιο του Καρόλου στην Πράγα και στο Στάνφορντ των ΗΠΑ. Εργάστηκε στο Ινστιτούτο Διεθνών Σχέσεων στην Ρώμη, στο Ίδρυμα Επιστήμης και Πολιτικής στο Βερολίνο, στο Ινστιτούτο Διεθνών Σχέσεων στο Ελσίνκι και στο Κέντρο Ερευνών Διεθνούς Ασφάλειας στην Γερμανία.
Στην Ρωσία επέστρεψε το 2004 και αμέσως ανάλαβε την έδρα της Πολιτικής Επιστήμης στην Ανώτατη Σχολή Οικονομίας.
