Του Άντη Ζέρβα*
Πριν από λίγο καιρό βρέθηκα σε μια διαδικτυακή συζήτηση, βασισμένη σε μια φαινομενικά απλή ιδέα: αν για να αποκτήσει κάποιος δίπλωμα οδήγησης χρειάζεται να περάσει εξετάσεις, δεν θα έπρεπε να περνάει εξετάσεις και για να αποκτήσει την ιδιότητα του ψηφοφόρου;
Μάλιστα, ως παράδειγμα χρησιμοποιήθηκε η εξωφρενική εικόνα μιας σατιρικής τηλεοπτικής εκπομπής, στην οποία πολίτες καλούνταν να απαντήσουν στην ερώτηση: «Πόσα εκατομμύρια έχει ένα δισεκατομμύριο;» και στην οποία οι περισσότεροι αποτύγχαναν να απαντήσουν. «Αν κάποιος δεν ξέρει πόσα εκατομμύρια έχει ένα δισεκατομμύριο, σε περίοδο οικονομικής κρίσης», αναρωτήθηκαν κάποιοι, «θα έπρεπε να συναποφασίζει με την ψήφο του; Θα επιτρεπόταν να οδηγεί αν δεν γνώριζε τον ΚΟΚ;».
Με νωπό το παράδειγμα ανθρώπων που πιστεύουν ότι μπορεί κάποιος να έχει 600 τρις, το ερώτημα μοιάζει λογικό και είναι πιθανό ήδη κάποιοι να το βρήκαν καλή ιδέα, αλλά ούτε λογικό είναι – ούτε κατά διάνοια – ούτε καλή ιδέα.
Θα μπορούσε να καταρριφθεί με τον εύκολο τρόπο: Αν κάποιος έχει υποχρέωση να πληρώνει φόρους χωρίς να περνάει εξετάσεις για τον υπολογισμό ποσοστών, τότε έχει δικαίωμα και να ψηφίζει, χωρίς να ξέρει πόσα εκατομμύρια έχει το δισεκατομμύριο.
Θα μπορούσε να καταρριφθεί με την αποτύπωση της πραγματικότητας: Μια βόλτα με το αυτοκίνητο σε μια μεγάλη ή μικρή πόλη, θα μας έδειχνε ότι ο ΚΟΚ παραβιάζεται συστηματικά - για να μην μιλήσουμε για τα ρεκόρ τροχαίων ατυχημάτων στη χώρα. Οι εξετάσεις δεν εμποδίζουν τις παραβάσεις.
Θα μπορούσε να καταρριφθεί με την αποτύπωση μιας δεύτερης πραγματικότητας: βάσει νόμου, όλοι οι Έλληνες φοιτούν στο σχολείο για 9 χρόνια, συνεπώς έχουν ήδη διδαχθεί τουλάχιστο τα στοιχειώδη και έχουν πιστοποιηθεί για αυτό με εξετάσεις, πριν αποκτήσουν δικαίωμα ψήφου.
Ωστόσο, αυτό που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον σε μια τέτοια συζήτηση, είναι το πού μπορούν να οδηγήσουν τέτοιες ιδέες. Για παράδειγμα, πόσο ισχυρό θα ήταν το κίνητρο για μία πολιτική παράταξη να ελέγξει τα αποτελέσματα, ώστε να περνάνε τις εξετάσεις μόνο οι δυνητικοί ψηφοφόροι της; Ποια κυβέρνηση θα μπορούσε να αντισταθεί στον πειρασμό να ελέγχει τη σύνθεση του εκλογικού σώματος πριν καν πάει στην κάλπη;
Ας υποθέσουμε ότι βρισκόταν ένας αδιάβλητος τρόπος να ξεπεραστεί το παραπάνω. Ποιος θα κρίνει ποιο έλλειμμα γνώσης είναι ικανό να αφαιρέσει από έναν άνθρωπο το θεμελιώδες δικαίωμα να αποφασίζει για τη δική του ζωή; Ποιος δείκτης ευφυίας θα στερήσει από έναν άνθρωπο τη δυνατότητα να συμμετέχει στα κοινά; Ποια νομιμοποίηση θα έχει μία κυβέρνηση εκλεγμένη από «έξυπνους» και «γνώστες» στα μάτια ενός ανθρώπου που του έχει αφαιρεθεί το θεμελιώδες δημοκρατικό του δικαίωμα; Οι εγκυκλοπαιδικές γνώσεις είναι το μόνο προσόν που πρέπει να έχει ένας ψηφοφόρος για να πάρει αποφάσεις; Το ήθος του, η εντιμότητά του, το ενδιαφέρον του για τους κοινωνικούς θεσμούς δεν θα έχουν θέση; Αν μετράμε το ένα, γιατί να μην μετράμε και τα άλλα; Και πώς θα τα μετρήσουμε;
Φυσικά, το μεγάλο λάθος σε ένα τέτοιο σκεπτικό ξεκινάει από το θεμελιώδες σφάλμα ότι κάποιος με την ψήφο του στις εκλογές αποφασίζει για ένα ή δύο θέματα, με ένα ή δύο κριτήρια. Το μεγάλο πλεονέκτημα της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, είναι ακριβώς ότι η ψήφος είναι μια ανάθεση εντολής σε κάποιον να συμμετέχει σε αποφάσεις – ούτε καν να αποφασίζει μόνος του – και όχι λήψη απόφασης. Και αυτό είναι που κάνει την πολιτική διαδικασία προτιμότερη και πιο λειτουργική μακροπρόθεσμα, από τη λήψη αποφάσεων με δημοψηφίσματα.
Ωστόσο, δεν θα πρέπει να παραβλέπουμε ότι, εκ του αποτελέσματος, οι αποφάσεις που έχουμε πάρει ως πολίτες ιδιαίτερα τα τελευταία δέκα χρόνια, ελέγχονται ως προς τον ορθολογισμό τους και προφανώς υπάρχει ένα σημαντικό πρόβλημα ανάλυσης της πραγματικότητας από πολλούς. Αυτό είναι όντως πρόβλημα. Η λύση του όμως δεν είναι ο περιορισμός όσων συμμετέχουν – το αντίθετο.
Τα τελευταία 200 χρόνια, οι δυτικές φιλελεύθερες δημοκρατίες άκμασαν και γνώρισαν πρωτοφανή επίπεδα ελευθερίας και ευημερίας, εμπλουτίζοντας με μικρά ή μεγάλα βήματα τα εκλογικά σώματά τους όλο και περισσότερο. Οι περιορισμοί αντίθετα, έφεραν παντού ολέθρια αποτελέσματα.
Αν το πρόβλημα είναι το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο και η μειωμένη ικανότητα λήψης ορθολογικών αποφάσεων, τότε η λύση βρίσκεται στην καλύτερη παιδεία, στην ενθάρρυνση της γνώσης, στην ανάδειξη της αξίας της μάθησης. Αν κάποιος δεν ξέρει πόσα εκατομμύρια έχει το δισεκατομμύριο, θα πρέπει να μάθει ότι έχει χίλια. Κάθε φορά, σε κάθε μέτρηση.
Αυτή είναι η μόνη απάντηση και όχι ο περιορισμός ατομικών ελευθεριών και δικαιωμάτων.
*Ο Άντη Ζέρβας είναι μέλος της Μόνιμης Γενικής Συνέλευσης της Φιλελεύθερης Συμμαχίας.
