Του Δημήτρη Ζιαμπάρα*
Και πάλι ο λόγος για τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών. Στο γυμνάσιο καταργήθηκε η συμμετοχή τους στις προαγωγικές και εισαγωγικές εξετάσεις. Αυτό θα πει πολύ απλά ότι η σημασία της διδασκαλίας τους υποβαθμίζεται, αφού όλο το εκπαιδευτικό σύστημα είναι οργανωμένο γύρω από τις εξετάσεις. Σιγά μην ασχοληθούν οι μαθητές με τα αρχαία, αν ξέρουν ότι στο τέλος δεν πρόκειται να εξετασθούν. Αντιθέτως, στο πλαίσιο της μεταρρύθμισης στην Παιδεία που προωθεί η κυβέρνηση Βαλς, οι Γάλλοι καθηγητές και μαθητές επέλεξαν συνειδητά να συνεχίσουν να διδάσκονται αρχαία ελληνικά και λατινικά.
Το 92% των γυμνασίων της Γαλλίας, καθώς και το 70% των μαθητών γυμνασίου επέλεξαν να διδαχθούν τα λατινικά και τα ελληνικά. Αντίστοιχα στη Βρετανία, έως τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο οι κλασσικές σπουδές ήταν το διαβατήριο για τη δημόσια διοίκηση· με γραπτές εξετάσεις στους κλασικούς του δυτικού πολιτισμού: Έλληνες και Λατίνους. Αυτό θεσμοθετήθηκε το 1880, στην ακμή της Βρετανικής Αυτοκρατορίας, τότε που «ο ήλιος δεν έδυε ποτέ». Έφτασαν μάλιστα στο σημείο, το 1914, στα διώροφα κόκκινα λεωφορεία του Λονδίνου να υπάρχουν αφίσες με αποσπάσματα από τον «Επιτάφιο» του Θουκυδίδη, για να ενθαρρύνουν τους στρατιώτες που έφευγαν για το μέτωπο.
Οι ανθρωπιστικές σπουδές –που δεν νοούνται χωρίς αρχαία ελληνικά και λατινικά από το πρωτότυπο– προάγουν την ιεράρχηση των κλασικών αξιών, αυτός άλλωστε είναι και ο στόχος της μέσης εκπαίδευσης. Να μελετήσεις τις συλλογικές στοχεύσεις στις οποίες βασίζεται ο πολιτισμός και τις ατομικές αρετές οι οποίες καθορίζουν τον άνθρωπο, να μπορείς να διακρίνεις τις διαφορές και να κρίνεις. Να διδαχθείς την ονειροπόληση από τον Όμηρο και τον ρεαλισμό από τον Θουκυδίδη, οπότε να ξέρεις πώς να γκαζώνεις και πώς να φρενάρεις στη ζωή. Να επιδεικνύεις υπομονή όταν δεν έχεις τίποτε και σεμνότητα όταν έχεις τα πάντα. Να συνειδητοποιείς ότι οι καταστάσεις στη ζωή που βιώνονται ως τραγωδίες, αν τις κοιτάξεις από μακριά μπορεί να φαίνονται κωμωδίες. Όλες αυτές τις άξιες τις διδάσκει η ίδια η δομή της αρχαίας ελληνικής και λατινικής γλώσσας· όταν τις μαθαίνεις, συνειδητοποιείς τον πολιτισμό σου και κατ' επέκταση τον ίδιο σου τον εαυτό. Ο πολιτισμός μας είναι μέρος αυτού που είμαστε.
Αυτή είναι η χρησιμότητα της κλασικής παιδείας στον σύγχρονο βίο: αναγνωρίζουμε την ύπαρξη αξιών οι οποίες δεν είναι μεν απαράβατες, μας δίνουν ωστόσο ένα τρόπο αξιολόγησης για να κρίνουμε αυτό που μας συμβαίνει. Χωρίς την κλασική παιδεία, μπορεί να έχουμε την καλύτερα τεχνοκρατικά εκπαιδευμένη γενιά στην ιστορία, αλλά το μορφωμένο μυαλό τους δεν θα έχει να πάει πουθενά. Και ο μορφωμένος βλάκας είναι πιο βλάκας από τον αμόρφωτο βλάκα. Αρκεί από τον αιώνιο βωμό του κλασικού Ελληνικού πολιτισμού –που ακόμα σιγοκαίει– να πάρουμε τη φωτιά των ερωτημάτων και όχι τις στάχτες των απαντήσεων. Τα άδεια μυαλά να μετατραπούν σε ανοικτά μυαλά. Η σύγχρονη επιδημία του ναρκισσισμού στις δυτικές κοινωνίες –τις τελευταίες δεκαετίες– έχει τη ρίζα της σε αυτήν ακριβώς τη μετατόπιση της έμφασης από τις κλασικές σπουδές στην τεχνοκρατική επιμόρφωση στην εκπαίδευση. Τα τελευταία χρόνια όμως δείχνει να υπάρχει σημαντική αναστροφή.
Ένα παράδειγμα: ο «Κρίτων» είναι ένας από τους ωραιότερους πλατωνικούς διαλόγους. Η σκηνή διαδραματίζεται στο κελί όπου ο Σωκράτης περιμένει την επιστροφή του ιερού πλοίου από τη Δήλο για να πιει το κώνειο. Τον επισκέπτεται αξημέρωτα ο Κρίτων, από τα παλιότερα μέλη της ομήγυρης, συνομήλικός του, φίλος του από τα παλιά. Εύπορος, έχει δωροδοκήσει τους κατάλληλους ανθρώπους για να οργανώσουν την απόδραση του Σωκράτη. Ο διάλογος που ακολουθεί είναι συγκινητικός. Στην πραγματικότητα το ύστατο επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Κρίτων για να πείσει το φίλο του να ζήσει είναι η φιλία τους. Γιατί θέλει να τον αφήσει μόνο του με την πλήξη των γερατειών του; Ο Σωκράτης, ως γνωστόν, επικαλείται τους νόμους της πόλης, χάρη σ' αυτούς έγινε αυτός που έγινε. Αν σηκωθεί να φύγει για να γλιτώσει, θα ποδοπατήσει ό,τι πάλεψε να αναδείξει με τη στάση μιας ολόκληρης ζωής. Θα γίνει καταγέλαστος. Η αιδώς είναι υπέρτατη κοινωνική αξία.
Ο «Κρίτων» δεν διδάσκεται εδώ και χρόνια στην ελλαδική «προοδευτική» μέση εκπαίδευση. Η νεοαριστερή ρητορεία δικαιολογεί την απουσία του, γιατί λέει υποβάλλει στους μαθητές την ιδεολογία της αδιαμαρτύρητης και πειθήνιας συμμόρφωσης του πολίτη προς οποιαδήποτε απόφαση της πολιτείας, έστω κι αν αυτή είναι αυθαίρετη και ενδεχομένως άδικη. Η υπερφιλελεύθερη ρητορεία αντίστοιχα υποστηρίζει ότι οι πολιτισμοί είναι ισότιμοι και στο πλαίσιο μιας πολυπολιτισμικής ανοιχτής κοινωνίας δεν μπορούν να διδάσκονται ως ανώτεροι κάποιοι πολιτισμοί ή θρησκείες, καθότι αυτό προάγει τη μισαλλοδοξία και τον ρατσισμό, εκτός αυτού μια τεχνοκρατικής φύσεως εκπαίδευση προσφέρει μεγαλύτερα ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα στον μέλλοντα εργαζόμενο.
Εν κατακλείδι, τίθεται το απλό ερώτημα: πιστεύεις ότι ο άνθρωπος είναι οι επιλογές του ή κυρίως αυτά που ποτέ δεν επέλεξε όπως η γλώσσα, η παράδοση, η ιστορία, η εθνότητα, η θρησκεία κτλ; Αν επιλέξεις το πρώτο, είσαι θιασώτης των ατομικών δικαιωμάτων· η κλασική παιδεία δεν έχει να σου προσφέρει κάτι ιδιαίτερο. Αν επιλέξεις το δεύτερο, είσαι θιασώτης της αναζήτησης πληρότητας και νοήματος στη ζωή· η κλασική παιδεία είναι ο μόνος τρόπος να προσεγγίσεις τον πολιτισμό σου, δηλαδή να γνωρίσεις τον εαυτό σου. Να νιώσεις την εμπειρία του άχρονου, του συλλογικού κατορθώματος, της σπουδής στην αθανασία· τελικά τη νίκη πάνω στον φόβο του θανάτου. Φυσικά η ανθρώπινη πραγματικότητα είναι μια μίξη και από τα δύο, εμείς θα δώσουμε την έμφαση που θα μετατρέψει τους καθρέφτες μας σε παράθυρα.
* Ο κ. Δημήτρης Ζιαμπάρας είναι δικηγόρος, ΜΒΑ.
