Του Αλέξανδρου Νίκλαν*
Ένα από τα κύρια ζητήματα που αφορούν την ασφάλεια των πολιτών είναι η διαμόρφωση ενός σύγχρονου μοντέλου λειτουργίας για την πολιτική προστασία. Η πολιτική προστασία ως υπηρεσία έχει παρερμηνευθεί στην Ελληνική πραγματικότητα, καθώς οι περισσότεροι την έχουν συνδυάσει με υπηρεσία αντίδρασης για φυσικές καταστροφές όπως πυρκαγιές, πλημμύρες, ίσως και κάποιο σεισμό.
Όμως η πραγματικότητα δείχνει ότι η πολιτική προστασία αποτελεί ένα εξαιρετικά σημαντικό μηχανισμό που έχει έρθει ως αντικατάσταση σ' αυτό που λεγόταν παλαιότερα ως Παλλαϊκή άμυνα (την πλαισιώνει ως μηχανισμός πλέον). Η πολιτική προστασία πέρα από τις φυσικές καταστροφές καλείται να αντιμετωπίσει οτιδήποτε θα έχει αντίκτυπο σε μαζικό επίπεδο επάνω στο σύνολο των πολιτών μιας χώρας, σε συνεργασία με τις αντίστοιχες υπηρεσίες πρώτης αντίδρασης και ασφάλειας. Αυτό μπορεί να είναι ένα επιδημικό φαινόμενο, μια εχθρική πράξη από ανθρώπινο παράγοντα προς την κοινωνία (βλ. τρομοκρατία) κ.α.
Το νέο πρόσωπο της πολιτικής προστασίας ήδη έχει αποτυπωθεί ως παράδειγμα στις ΗΠΑ με την συμμετοχή ακόμα και σε προσπάθειες αποκατάστασης ζημιών από βομβιστικές επιθέσεις (βλ. επίθεση Βοστώνης), ενώ μπορεί να λειτουργήσει ως μηχανισμός αρωγής ακόμα και σε περιπτώσεις πυρηνικών ατυχημάτων αναλαμβάνοντας κύριο ρόλο στην προστασία των ανθρώπων και του περιβάλλοντος. Γι΄ αυτό και σε πολλές χώρες έχει λάβει αυτοδιοίκητη μορφή, με δικό της προϋπολογισμό και λειτουργίες ως θεσμός(βλ. FEMA, RescEU).
Στην Ελλάδα τώρα, η πολύχρονη οικονομική κρίση έχει επιδεινώσει πολλά προβλήματα εντός των υπηρεσιών ασφάλειας και προστασίας της χώρας που απαρτίζουν την πολιτική προστασία, καθώς οι περικοπές σε ειδικά μισθολόγια ( Ν. 4093/12 – Ν. 4387/16 ) αλλά και σε εξοπλιστικά προγράμματα (Ν. 4046/12) σε συνδυασμό με την αργοπορία εφαρμογής του νομοσχέδιου αναδιάρθρωσης (Ν. 4249/2014 ) έχουν οδηγήσει σε οικτρή κατάσταση την αποτελεσματικότητα της δράσης τους.
Αν προσθέσει κάποιος το οικτρό νομοθετικό και λειτουργικό πλαίσιο για τους χιλιάδες εθελοντές της Πολιτικής Προστασίας, έχει ήδη μια σοβαρή εικόνα που δείχνει ένα έντονο πρόβλημα λειτουργικότητας. Σε όλα αυτά έρχεται η επιβάρυνση της αναποτελεσματικότητας της αυτοδιοίκησης να πράξει το δικό της ρόλο, ενώ παράλληλα και η αδυναμία κατανόησης του ρόλου του μηχανισμού από το κράτος, έχει οδηγήσει σε καταστάσεις όπως αυτές που βιώσαμε σε πολλές καταστροφές (πυρκαγιές σε Ηλεία και Αττική, σεισμοί σε Κω, Καλαμάτα, Αττική, Κεφαλονιά μέχρι και την αντιμετώπιση επιδημικών φαινομένων όπως αυτής του Η1Ν1 σε συνεργασία με υπ. Υγείας).
Αποτέλεσμα όλων αυτών είναι μια αρνητική εικόνα του συνόλου των υπηρεσιών προστασίας και εσωτερικής ασφάλειας του κράτους, ενώ υπάρχει και αύξηση καταστροφών αφού δεν υπάρχει οργανωμένο σχέδιο προστασίας εδώ και αρκετά χρόνια πέρα από ένα απαρχαιωμένο και πολύπλοκο σχέδιο ΞΕΝΟΚΡΑΤΗΣ. Στα παραπάνω είναι λογικό πώς επιδρούν καταλυτικά (αρνητικά) και οι νέες ασύμμετρες απειλές που καλείται όλη η Ευρώπη να αντιμετωπίσει στο εσωτερικό της, από διάφορα αίτια. Αυτό δημιουργεί απαιτήσεις σε αυξημένο επίπεδο από την Ελλάδα που λόγω της αδυναμίας και ανικανότητας των προηγούμενων κυβερνήσεων, η κάθε υπηρεσία, προσπαθεί σήμερα να ανταποκριθεί με όσο το δυνατόν καλύτερο τρόπο, αυτόνομα και χωρίς καμία ομογενή στρατηγική.
Αντίθετα, η διαπίστωση είναι πώς μπροστά σε όλα όσα αναφέρθηκαν, οι προηγούμενες κυβερνήσεις είχαν προσκολληθεί σε ένα πεπερασμένο μοντέλο διοίκησης και ανάθεσης τομέων εργασίας χωρίς κανένα συντονισμό.
Μάλιστα, το τελευταίο νομοσχέδιο του 2019,μετά την καταστροφή στο Μάτι, που καταργούσε την Γενική Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας, εφαρμόζει ένα νέο μοντέλο με ακόμα περισσότερη γραφειοκρατία, με ακόμα μεγαλύτερες και περισσότερες ροές εργασιών εμπλέκοντας ακόμη περισσότερα όργανα, πέρα από τα δεκάδες που είχε αναφέρει το δικαστικό πόρισμα για την τότε καταστροφή ως κύριο αίτιο του προβλήματος. Σε όλα αυτά έχει ενδιαφέρον πώς πουθενά δεν αναφέρεται η χρήση νέων τεχνολογιών ως μέσο αποτροπής και πρόληψης παρά μόνο ως "συμπληρωματικό εργαλείο" ( !!! ) στην ανθρώπινη προσπάθεια που θεωρητικά θα έπρεπε αντί να αυξάνεται να μειώνεται.
Ιδανικά εδώ, θα αναφερθεί ως παράδειγμα το ηλεκτρονικό μέσο FIRECOM που χρησιμοποιούν οι εθελοντικές ομάδες της Αττικής σαν μέσο καταγραφής των δυνάμεων τους και της κίνησης τους, παρέχοντας συντονιστικό εργαλείο που δίνει πολλαπλές λεπτομέρειες (ως και ζωντανό στίγμα GPS οχημάτων και πληρωμάτων). Όμως, παρ' όλα αυτά δεν έχει αξιοποιηθεί επαρκώς από το Ελληνικό κράτος, ενώ δεν έχει κοστίσει απολύτως τίποτα (ούτε ένα ευρώ! ) στους φορολογούμενους, αφού είναι προσπάθεια ιδιωτών. (σ.σ. για ευνόητους λόγους δεν δίνονται περισσότερες λεπτομέρειες γι' αυτό).
Σε αυτό το σημείο του άρθρου, για να δοθεί μια καλύτερη εικόνα της κατάστασης σε σχέση με την Πολιτική Προστασία και τον τρόπο λειτουργίας της σήμερα, συγκριτικά με αυτό που θα μπορούσε να είχε, θα παρατεθεί μια σύγκριση σε επίπεδο επιχείρησης (επιγραμματικά).
Το παράδειγμα που θα χρησιμοποιηθεί είναι εκείνο με τις πολλαπλές εστίες στο νομό Αττικής πέρυσι, που συνιστούν μεγάλο βαθμό δυσκολίας λόγω διασποράς δυνάμεων, όπου είχαμε πλήρη έλλειψη συντονισμού τόσο από το κεντρικό αρχηγείο, όσο και από τις κατά τόπους δυνάμεις. Συμπληρωματικά διαπιστώθηκε πώς δεν υπήρχε κανένας συντονισμός μεταξύ υπηρεσιών (ΕΚΑΒ, ΕΛΑΣ, ΠΣ, Λιμενικό, ΥΠΕΣ, ΥΠΕΘΑ, Υπουργείο Υγείας) παρά μόνο όταν όλα είχαν σχεδόν τελειώσει και είχαμε τα πρώτα θύματα. Ακόμα και τότε, ουδείς λειτούργησε παράλληλα και με ομοιογένεια, αλλά αποσπασματικά ξεκινώντας από τις μονάδες στο πεδίο, την αυτοδιοίκηση, τα υπουργεία, την κυβέρνηση, μέχρι και τα ΜΜΕ. Αυτά καταγράφηκαν από το πόρισμα όπως δημοσιεύθηκε πρόσφατα.
Θα γίνει λοιπόν μια προσπάθεια για μια παρουσίαση βημάτων με αυτοματοποιημένες διαδικασίες που θα μπορούσαν να λάβουν χώρα, χωρίς να συγκληθεί σύσκεψη υπουργών, χωρίς να καλεί ο ένας τον άλλον από τηλέφωνο και γενικά να λειτουργεί μια διαδικασία πρωτοκόλλων και διαδικασιών με αυτόματη αλληλουχία χωρίς χρονοτριβές.
Στάδιο 1. - Με την έναρξη επιχείρησης. Επιλογή από προηγούμενη λίστα καταγραφής και εξακρίβωσης πόρων και δυνάμεων. ΕΛΑΣ, ΠΣ, ΛΣ, ΥΓΕΙΑ, Εθελοντές, τεχνικοί που θα χρειαστούν. Αυτό σημαίνει πώς κάθε υπηρεσία και κρατική οντότητα έχει κάνει απογραφή και αποτίμηση διαθεσιμότητας των πόρων της. Αυτό περιγράφεται στο ΞΕΝΟΚΡΑΤΗΣ, αλλά ουδείς το έχει πραγματοποιήσει σε ικανοποιητικό βαθμό. Αν ψάξει κάποιος στις υπηρεσίες δεν θα βρει πουθενά μια λεπτομερή καταγραφή δυναμικού και εξοπλισμού. Πόσο μάλλον σε περιφέρειες, δήμους και κοινότητες. Συμπληρώνω εδώ πώς αποστέλλεται μήνυμα σε ΥΠΕΘΑ για ετοιμότητα στρατιωτικών δυνάμεων, αλλά αυτές χρησιμοποιούνται ως έσχατο μέσο σε πλήρη αδυναμία και όχι για να καλύψουν κενά όπως γίνεται σήμερα και πλέον τον ρόλο της πολιτικής προστασίας τον έχει σχεδόν αναλάβει άτυπα ο Ε.Σ.
Στάδιο 2. — Κινητοποίηση με συνεχή επικοινωνία. Ο συγχρονισμός κάθε επιχείρησης περνάει από τις τηλεπικοινωνίες. Αυτό σημαίνει πώς όλες οι υπηρεσίες έχουν ανοιχτούς διαύλους επικοινωνίας και σταθερούς συνδέσμους ανθρώπων που μιλάνε σε ανοιχτά κανάλια. Παράλληλα, είναι το στάδιο όπου το 112 και τα κοινωνικά δίκτυα ήδη έχουν περάσει μήνυμα στον κόσμο τι ακριβώς θα πρέπει να κάνει. Αυτό σημαίνει φυσικά πώς ήδη εφαρμόζονται σχέδια διαφυγής που θα έπρεπε κάθε τμήμα αυτοδιοίκησης να έχει έτοιμα και λειτουργικά. Παράλληλα, και εδώ είναι σημαντικό, οι επικοινωνίες των δυνάμεων θα γίνονται από ασφαλή ψηφιακά κανάλια και όχι φυσικά από αναλογικούς ασυρμάτους. Συνεχή πληροφόρηση με χρήση GIS, SocialMedia, ΜΜΕ, Πτητικά μέσα, πληροφορίες από πληρώματα επί πεδίου. Συνεχή επικοινωνία με ειδικούς (μετεωρολόγους, σεισμολόγους κοκ αναλόγως του συμβάντος). Σχηματισμός επικοινωνιακής ομάδας που θα χειριστεί όλα τα παραπάνω και θα δίνει ανά 2 ώρες ενημέρωση στο κοινό με επίσημο τρόπο ώστε να μην υπάρξει παραπληροφόρηση (fakenews) και πανικός.
Στάδιο 3. — Στήσιμο κέντρου συντονισμού σε πεδίο ( 2 κέντρα κάτ΄ ελάχιστο) σε ασφαλές σημείο. Λέγεται decentralizedmanagement. Στην Ελλάδα αυτό γίνεται συνήθως με πτήσεις ιπτάμενων μέσων που κάνουν συντονισμό "στο γόνατο" όπως βλέπουν την εικόνα εκείνη την στιγμή. Αυτό όμως έχει πολλαπλούς κινδύνους και κενά, ειδικά όταν από ιπτάμενο μέσο δεν μπορείς να έχεις πλήρη εικόνα από όλα τα σημεία (έδαφος, πολίτες κτλ. ). Ούτε φυσικά μπορεί να πηγαίνει όλη η αφιλτράριστη πληροφορία στο ΣΕΚΥΠΣ και να μπλοκάρει τηλεφωνεία, κέντρο τηλεπικοινωνιών και ηλεκτρονικά μέσα. Είναι σημαντικό εδώ να υπάρχει πρώτα κέντρο διαχείρισης κοντά στο πεδίο, όπου θα λαμβάνει όλα τα στοιχεία και μετά να δίνει την ορθή εικόνα στο ΣΕΚΥΠΣ για ευκολότερη διαχείριση. Στην Ελλάδα δυστυχώς τέτοια μέσα δεν υπάρχουν στην Πολιτική Προστασία (το όχημα ΟΛΥΜΠΟΣ του ΠΣ δεν είναι αρκετό) οπότε καλείται (πάλι) πολλές φορές ο Ε.Σ. να διαθέσει δικά του μέσα για αυτό.
Στάδιο 4. — Στήσιμο χώρου υποδοχής, περίθαλψης και φροντίδας δίπλα στο κέντρο συντονισμού. Η φροντίδα των πολιτών αμέσως μετά την διαφυγή τους από κίνδυνο αποτελεί ένα ξεχωριστό και τεράστιο κεφάλαιο (συντήρηση, αποκατάσταση) στην πολιτική προστασία που θα χρειαζόταν βιβλιογραφία ως κομμάτι διαχείρισης κρίσης. Φυσικά στη χώρα μας δεν υπάρχει, αν σκεφτεί κάποιος ειδικά τα "προσωρινά containers" σε διάφορες περιοχές που σταδιακά έγιναν μόνιμοι καταυλισμοί.
Στάδιο 5. — Triage αντιμετώπισης της κατάστασης (σ.σ. το triage είναι όρος κυρίως για ιατρική αντιμετώπιση συμβάντων, αλλά έχει την σημασία του και στην επιλογή αποφάσεων και δράσεων αν πρέπει να αντιμετωπίσεις πιθανές απώλειες).
Θα πρέπει να υπάρξει επιλογή δράσης και σημείων που θα αντιμετωπιστεί η απειλή με άμεση επικοινωνία όλων μέσα από κέντρα συντονισμού επί πεδίου και επικεφαλής τομέων, χωρίς να περιμένουν αποφάσεις από σύγκληση συμβουλίου και τρίτων που είναι χιλιόμετρα μακριά.Ενίσχυση δυνάμεων και επικοινωνία με διεθνείς θεσμούς. Παράλληλα, η ενημέρωση πρέπει να γίνει με τρόπο άμεσο για όλους τους πολίτες μέσα από ραδιόφωνο, Τηλεόραση, SMS(112)και να προχωρήσει διαδικασία εκκένωσης ακόμα και διά βίας αν χρειαστεί. Εδώ είναι σημαντικός ο ρόλος της τοπικής αυτοδιοίκησης που θα πρέπει να έχει έτοιμο σχέδιο εκκένωσης καθώς και διαθέσιμα μέσα που ήδη θα έχουν απογραφεί, ενώ οι τοπικές αρχές θα γνωρίζουν τον βαθμό διαθεσιμότητας τους.
Σε μια ενδεχόμενη κλιμάκωση και διαπίστωση πλήρους αδυναμίας εκπλήρωσης καθηκόντων με τα υπάρχοντα μέσα, μπορεί να ζητείται αρωγή δυνάμεων εφεδρείας των Ε.Δ. όπως και είσοδος οχημάτων που θα μπορούν να εκκενώσουν άμεσα και σε μαζικούς αριθμούς.
Σήμερα αντί να χρησιμοποιηθεί το μεγάλο κομμάτι των εφέδρων, εθελοντών της πολιτικής προστασίας, ακόμα και στελεχών της εθνοφυλακής, αντίθετα επιβαρύνονται κανονικές μονάδες του Ε.Σ. με αποτέλεσμα την εκτροπή καθηκόντων του στρατού σε ρόλο που έχει εκπαίδευση σε κάποια κομμάτια μεν, αλλά για άλλους σκοπούς και άλλες συνθήκες δε.
Στάδιο 6. — Συμβάν υπό μερικό έλεγχο. Είναι το στάδιο όπου το συμβάν έχει περάσει σε ικανοποιητικό ποσοστό υπό τον έλεγχο των δυνάμεων που επιχειρούν. Εκεί συνήθως γίνεται και αναδιάταξη δυνάμεων, ακολουθεί νέο κύμα πληροφόρησης προς το κοινό και εστίαση της επιχείρησης στα εναπομείναντα σημεία με προβλήματα.
Σε αυτό το στάδιο ενεργοποιείται και η συγκρότηση σώματος ασφαλείας και περιφρούρησης για περιουσίες σε περιοχές που επλήγησαν, ενώ διατάσσεται απαγόρευση εισόδου στις περιοχές σε άσχετα άτομα.Παράλληλα, υπάρχει μεταφορά βάρους στην διαχείριση των πολιτών και των προβλημάτων με συγκροτημένο σχέδιο καταγραφής ανθρώπων και αγνοούμενων ανά χώρο υποδοχής και σε κεντρική βάση δεδομένων που θα πρέπει να είναι και δημόσια προσβάσιμη από το διαδίκτυο. Η συγκέντρωση υλικών και η διανομή τους γίνεται με καταγραφή τί ήρθε, τί υπάρχει, πού πήγε, τί απομένει. (βλ. στάδιο 4)
Στάδιο 7. — Λήξη συμβάντος. Έναρξη καταγραφής αποτελεσμάτων και αξιολόγηση της κατάστασης και των προσπαθειών που έγιναν (debrief). Ενσωμάτωση σε επιχειρησιακό πόρισμα που γίνεται υπόθεση προς μελέτη για βελτίωση αντίδρασης σύμφωνα με τα διεθνή πρότυπα κύκλων αξιολόγησης συμβάντων ασφαλείας.
Στάδιο 8. — Απόδοση ευθυνών βάση δικαστικού πορίσματος. Είναι το τελικό στάδιο ενός συμβάντος όπου, αφού έχει επανέρθει η ομαλότητα, αποδίδονται ευθύνες προς τρίτους αν και εφόσον υπάρχουν.
Όπως είναι φανερό, μια επιχείρηση έχει πολλαπλά στάδια που περιέχουν διαδικασίες και πρωτόκολλα δράσης που θα πρέπει να έχουν αυτοματοποιηθεί σε μεγάλο βαθμό έτσι ώστε να μπορεί ο μηχανισμός ενός κράτους να λειτουργήσει αποτελεσματικά και χωρίς κωλύματα. Κάτι που στην Ελλάδα, απ' όσο έχουμε δει όλοι, δεν υφίσταται αλλά ακολουθείται ένα διοικητικό μοντέλο που κεντρικοποιεί διαταγές και επιχειρησιακές αρμοδιότητες σε όργανα και επιτροπές που δεν έχουν πολλές φορές ούτε ιδέα και ούτε καν γνώση στο πώς και τίσυμβαίνει εκείνη την στιγμή στο εκάστοτε συμβάν. Παράλληλα, όπως ειπώθηκε, υπάρχει μια εγγενής δυσκολία από τις εκάστοτε ηγεσίες, στο να ενσωματωθούν διάφορα μέσα και εξοπλισμοί που θα μειώσουν τον κόπο και την συμμετοχή ανθρώπων.
Ακόμα μικρότερη είναι η προσπάθεια να εκσυγχρονιστεί ο τομέας της πρόβλεψης. Ένας τομέας όπου εξ' ορισμού είναι και αυτός ένα κεφάλαιο από μόνο του. Κεφάλαιο που θα πρέπει να υπάρχει από το στάδιο του σχεδιασμού μέχρι και το στάδιο της εφαρμογής, αξιολόγησης και επανασχεδιασμού του προς βελτίωση σε ένα πλάνο Πολιτικής Προστασίας.
Η δυσκολία διαχείρισης μιας υπηρεσίας ,όπως είναι η Πολιτική Προστασία που αποτελεί σήμερα τον αναπόσπαστο τομέα Εθνικής Εσωτερικής Ασφάλειας, δείχνει να ξεπερνάει την αντίληψη αρκετών στη χώρα μας. Δυστυχώς μέχρι και την στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές δεν αξιοποιείται επαρκώς, ο όποιος εξοπλισμός διαθέτουμε, ούτε το δυναμικό των υπηρεσιών, ούτε οι εθελοντές, ούτε φυσικά άνθρωποι με πολύ μεγάλες γνώσεις στην διαχείριση κρίσεων και στον σχεδιασμό τέτοιων μηχανισμών που αποτελούν ακρογωνιαίο θεμέλιο λίθο για την προστασία πολιτών και κράτους.
* Ο Αλέξανδρος Νίκλαν είναι σύμβουλος θεμάτων ασφαλείας με πολυετή εμπειρία στον χώρο της ασφάλειας και ανάλυσης πληροφορίας. Έχει εξειδίκευση και πιστοποιήσεις στον χώρο ασφαλείας. Έχει εκπαίδευση στο θέμα της τρομοκρατίας μέσω προγραμμάτων του Maryland (START) University, USA και του LeidenUniversity, Holland σε θέματα ανάλυσης συγκρούσεων και διεθνούς ασφαλείας καθώς και αντίστοιχη εκπαίδευση στο TelAvivUniversity για θέματα ιστορίας της Μέσης Ανατολής. Είναι ενεργός εθελοντής της πολιτικής προστασίας με πολυετή εμπειρία. Γνωρίζει Αγγλικά και εργάζεται στον ιδιωτικό τομέα επιχειρήσεων ως ιδιοκτήτης του IISCAsecuritygroup. Έχει πλήθος δημοσιεύσεων σε θέματα εσωτερικής και διεθνούς ασφαλείας σε ξένο και Ελληνικό Τύπο.
