Της Αγγελικής Κώττη
Αν η καρδιά της Βυζαντινής Θεσσαλονίκης βρισκόταν στο ύψος όπου θα κατασκευαστεί ο σταθμός Βενιζέλου του Μετρό, τότε στην Αγία Σοφία τι βρισκόταν; Η καρδιά της Βυζαντινής Θεσσαλονίκης και πάλι, όπως και της παλαιοχριστιανικής, ενδεχομένως, μάλιστα, το εμπορικό κέντρο εκείνων των χρόνων. Μόνο που αυτή η σπουδαία για την ιστορία της πόλης περιοχή, υπήρξε άτυχη. Αργησε να εντοπισθεί, επομένως δεν μετατράπηκε από τον ΣΥΡΙΖΑ σε αιχμή του δόρατος του αντιπολιτευτικού της μένους και έτσι δεν υιοθετήθηκε και από τα «κινήματα».
Μεσούσης της περιόδου που ο ΣΥΡΙΖΑ ήταν κυβέρνηση, δύο μοναδικές παγκοσμίως ημικυκλικές πλατείες στην Αγία Σοφία, με στοές, καταστήματα και ένα μεγαλειώδες κρηναίο οικοδόμημα, κόπηκαν κομμάτια κατά κυριολεξίαν. Ελάχιστα τμήματα έμειναν κατά χώραν. Αλλα μετακινήθηκαν για πάντα, το κρηναίο έφυγε για να ξανατοποθετηθεί, άλλα καταχώσθηκαν. Κι ας ήταν η αξία τους ίση ή και μεγαλύτερη από του βυζαντινού σταυροδρομιού στη Βενιζέλου.
Τις μέρες αυτές που οι μειοψηφίες δίνουν και πάλι τα πάντα για να σπείρουν συκοφαντίες και εκφοβισμούς ως προς την λύση που θα εξετάσει το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο επί των αρχαίων στη Βενιζέλου, ας δούμε ποια ήταν η αντίδραση όλων των φανατισμένων, όσο τα ευρήματα της Αγίας Σοφίας πήγαιναν για διάλυση, μεταφορά ή κατάχωση. Και ας διαπιστώσουμε πόσο εννοούν οι ίδιοι την «προστασία των αρχαιοτήτων» για την οποία κόπτονται.
Χρόνια μετά την ανακάλυψη ενός σημαντικού βυζαντινού σταυροδρομιού στην σημερινή οδό Βενιζέλου, με τις κεντρικές οδούς, decumanus maximus και cardo (ο κεντρικός δρόμος και μια μεγάλη κάθετος) να σώζονται σε καλή κατάσταση, στην Αγία Σοφία αποκαλύφθηκαν δύο μοναδικές ημικυκλικές πλατείες. Η τότε πολιτική ηγεσία του υπουργείου Πολιτισμού θα είχε κρύψει τη σημασία των ευρημάτων, αν δεν ήταν το Liberal.gr να την αποκαλύψει. Τι βρέθηκε λοιπόν που ήταν τόσο σημαντικό;
Σύμφωνα με ειδικούς επιστήμονες, που έχουν μελετήσει τα ευρήματα, βόρεια και νότια της σημερινής Εγνατίας, που διασχίζει την πόλη πάνω στη χάραξη της αρχαίας κύριας οδικής αρτηρίας, έχουν ανεγερθεί δύο περίφημα βυζαντινά μνημεία η Αχειροποίητος και η Αγία Σοφία.
Αχειροποίητος, η πρώτη μεγάλη βασιλική
Η Αχειροποίητος, η μεγάλη παλαιοχριστιανική βασιλική που σώζεται σχεδόν στο αρχικό της ύψος, έχει κτιστεί πάνω σε ένα συγκρότημα δημόσιων λουτρών της ρωμαϊκής εποχής. Χρονολογείται με βάση τα περίφημα ψηφιδωτά, το γλυπτό διάκοσμο και άλλες μαρτυρίες στο γ τέταρτο του 5ου αιώνα, όταν πια η Θεσσαλονίκη έχει καθιερωθεί ως «συμβασιλεύουσα» και δεύτερη πόλη του Βυζαντίου και έχει αρχίσει ο ηγετικός της ρόλος στο βαλκανικό χώρο στο επίπεδο της πνευματικής και καλλιτεχνικής ζωής.
Στα νότια της Εγνατίας ιδρύεται την ίδια περίπου εποχή μια πεντάκλιτη βασιλική με μνημειώδεις διαστάσεις 122χ53μ.,πάνω σε ένα προγενέστερο μεγάλο ρωμαϊκό οικοδομικό συγκρότημα που περιλάμβανε θέρμες. Μετά την καταστροφή της βασιλικής από τους σεισμούς του 620-630 κτίζεται τον 8ο αι. ο σημερινός μεγάλος ναός της Αγίας Σοφίας, που υπήρξε η «Μεγάλη Εκκλησία», δηλ. ο μητροπολιτικός ναός της Θεσσαλονίκης, έως τη μετατροπή της σε τζαμί το 1523/24.
Οι ανασκαφές του μετρό στο σταθμό «Αγία Σοφία» αποκάλυψαν ότι δεν ήταν διόλου τυχαία η ίδρυση αυτών των επιφανών μνημείων σε αυτές τις θέσεις. Και εδώ όπως και στο σταθμό «Βενιζέλου» αποκαλύφθηκαν σε πολύ καλή κατάσταση διατήρησης τμήματα του μαρμαρόστρωτου decumanus maximus, που αργότερα ονομάστηκε από του βυζαντινούς Μέση Οδός. Το τμήμα που αποκαλύφθηκε στην «Αγία Σοφία» απέδειξε ότι ο δρόμος σε αυτή τη θέση είχε ιδιαίτερη λαμπρότητα καθώς περικλειόταν από κιονοστήρικτη στοά. Οι ίδιες ανασκαφές απέδειξαν με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο ότι η πόλη του Κασσάνδρου του 315/316 π. Χ. εκτεινόταν μέχρι τη τότε ακτογραμμή, πράγμα που είχε αμφισβητηθεί από κάποιους επιστήμονες στο πρόσφατο παρελθόν με ιδιαίτερη ένταση, και ότι η χάραξη των δρόμων πλαισιωμένων με στοές ανάγεται στον αρχικό σχεδιασμό της ελληνιστικής πόλης.
Το κρηναίο
Στο ίδιο πολεοδομικό πρόγραμμα με τον κεντρικό δρόμο ανήκε το μνημειακό κρηναίο/ νυμφαίο, που αποκαλύφθηκε κατά την διάρκεια των ανασκαφών στη συμβολή του decumanus με τον cardo. Πρόκειται για οικοδόμημα πιόσχημης κάτοψης με τοίχους ισχυρούς, κτισμένους με μικτή τοιχοποιία, στο πάχος της οποίας διαγράφονται ημικυκλικές κόγχες, δύο στον δυτικό τοίχο και εννιά στον βόρειο. Στον βόρειο τοίχο διαμορφωνόταν καθ' ύψος δεύτερη σειρά κογχών, εναλλάξ ορθογώνιων και ημικυκλικών. Ίσως το κτήριο να διέθετε τουλάχιστον άλλο ένα όροφο.
Το πιόσχημο νυμφαίο ανήκει στον τύπο με θεατρική πρόσοψη (scaenae frons) και αποτελεί μια από τις πιο μνημειακές δημιουργίες αυτού του τύπου κτηρίων, που είναι γνωστός κυρίως από μικρασιατικά παραδείγματα. Το μέγεθός του, που επιβάλλεται με τον όγκο και το ύψος του θα το καθιστούσαν ορατό σχεδόν από παντού. Χωρίς αμφιβολία αποτελεί το πιο μνημειακό μέχρι τώρα νυμφαίο της πόλης και ένα από τα πιο επιβλητικά κτίσματα του δημόσιου χώρου της.
Στον 6ο αι. σημειώνεται ριζική αλλαγή στον πολεοδομικό σχεδιασμό της πόλης: στο κομβικό σημείο της διασταύρωσης του decumanus maximus με τον cardo, στο ύψος της οδού Αγίας Σοφίας, πάνω στον άξονα των δύο σημαντικών ναών που λειτουργούν ακόμα και σήμερα, διαμορφώνονται βόρεια και νότια του δρόμου, μαρμαρόστρωτες ημικυκλικές πλατείες με κιονοστήρικτες στοές. Οι δημόσιοι αυτοί ανοιχτοί χώροι κάλυψαν μέρος προγενέστερων οικοδομικών νησίδων, σφραγίζοντας τα ερείπια μεγάλων κτηριακών συγκροτημάτων, που είτε ισοπεδώθηκαν από σεισμούς του 5ου αι. είτε απλώς κατεδαφίστηκαν στο πλαίσιο εκπόνησης του νέου αστικού σχεδιασμού.
Πέντε μαρμάρινοι αναβαθμοί οδηγούσαν στα βόρεια του decumanus maximus σε πεταλόσχημη πλατεία με ομόλογη στοά, που υπολογίζεται ότι κάλυπτε συνολικά επιφάνεια 940τμ. Στη ΝΑ γωνία της πλατείας, στη συμβολή του decumanus maximus με τον cardo της οδού Αγίας Σοφίας, εξακολουθεί να λειτουργεί τον 6ο αιώνα το νυμφαίο. Μια ακόμα ημικυκλική πλατεία με στοά και ομόκεντρο σκέλος με καταστήματα ανοίγεται νότια του decumanus maximus. Μαζί με την ομόλογή της στα ανατολικά θα συνιστούσαν ένα κυκλικό forum νότια του κεντρικού δρόμου και βόρεια της πεντάκλιτης βασιλικής στη θέση του ναού της Αγίας Σοφίας. Υπολογίζεται ότι κάλυπτε συνολικά επιφάνεια 3.000 τμ. Τμήματα των καμπύλων τοίχων και του στυλοβάτη της πλατείας εντοπίστηκαν αποσπασματικά μεν στις ανασκαφές, αλλά διάφορα στοιχεία μαρτυρούν την μεγαλοπρέπεια αυτής της πλατείας και τον πολυτελή διάκοσμο των τόξων της στοάς.
Εκτός από τους μεγαλόπρεπους δημόσιους χώρους με τις πλατείες, το κρηναίο και τις στοές, εκατέρωθεν του decumanus maximus κτίζονται μεγάλα κτηριακά συγκροτήματα πιθανόν κατοικίες αξιωματούχων και ευπόρων πολιτών ήδη από τις αρχές του 4ου αι. που παρουσιάζουν πολλές μετασκευές. Πολυτελή δάπεδα με ψηφιδωτά και μαρμαροθετήματα, περίστυλο αίθριο με impluvium, πλούσιες διακοσμήσεις των τοίχων με ορθομαρμαρώσεις, λουτρό από το οποίο διασώθηκε σε άριστη κατάσταση το υπόκαυστο μαρτυρούν την ευμάρεια και την κοινωνική θέση αυτών που είχαν το προνόμιο να ιδρύσουν τις κατοικίες τους δίπλα στο εντυπωσιακό κέντρο της πόλης.
Οι πλατείες με ενδιάμεσες επισκευές εξακολουθούν μέχρι και τον 7ο αι. να βρίσκονται σε χρήση, ενώ στο πλαίσιο μιας προσπάθειας ανασυγκρότησης και ανάκαμψης της πόλης, αμέσως μετά τους καταστρεπτικούς σεισμούς του 620, νέα κτίρια φαίνεται να ανεγείρονται και κάποια να ανακατασκευάζονται και να επαναχρησιμοποιούνται .
Η εντυπωσιακή οργάνωση του αστικού χώρου στην καρδιά της πόλης στην πορεία της κεντρικής οδού μπορεί να συγκριθεί μόνο με ρωμαικές πόλεις που ιδρύθηκαν και άκμασαν στα μικρασιατικά παράλια, ενώ γνωρίζουμε από τις πηγές ότι παρόμοιες διαμορφώσεις δημόσιων χώρων υλοποιήθηκαν ως μεγάλα οικοδομικά προγράμματα αυτοκρατόρων του 4ου, 5ου αι. και 6ου αι. στην Κωνσταντινούπολη.
Διαίρει και... αποφάσιζε
Αυτό το αριστούργημα, «που κανείς δεν έχει δει ή φανταστεί καν μέχρι τώρα, από τη βυζαντινή Θεσσαλονίκη» τεμαχίστηκε χωρίς κανένα δισταγμό από τον ΣΥΡΙΖΑ προκειμένου να γίνουν οι είσοδοι και τα φρεάτια εξαερισμού του σταθμού Αγίας Σοφίας. Το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο με προηγούμενη σύνθεση, συναίνεσε στο να σπάσει σε κομματάκια το κέντρο της παλαιοχριστιανικής και βυζαντινής Θεσσαλονίκης ανάμεσα στην Αχειροποίητο και την Αγία Σοφία. Κάποια αρχαία σώθηκαν αποσπασματικά και άλλα πήγαν, κατά κυριολεξία μάλιστα, «περίπατο» με τη μεταφορά τους σε άσχετο, τεχνητό χώρο. Το ΚΑΣ δεν αντιμετώπισε τα δύο τμήματα ως σύνολο, αλλά σαν δύο ξεχωριστούς χώρους και έκανε δύο συνεδριάσεις, στις οποίες δεν συσχετίστηκαν τα ευρήματα. Ακόμα και από το μνημειακό κρηναίο οικοδόμημα, θα διατηρηθεί το κυρίως σώμα, ενώ αποξηλώθηκε ένα σημαντικό στοιχείο του, η δεξαμενή υδρομάστευσης, χωρίς αυτό να έχει συζητηθεί καν στο ΚΑΣ. Πάντως το συμβούλιο επέτρεψε να σηκωθεί και να μεταφερθεί το σώμα και αυτό αποτελεί πρόβλημα, έστω και αν θα επανατοποθετηθεί. Στο βυζαντινό σταυροδρόμι του σταθμού Βενιζέλου έγινε τεράστια φασαρία, ώστε να μη μεταφερθεί, αλλά να παραμείνει κατά χώραν. Με προσθήκες πολλών χρημάτων στον προϋπολογισμό. Στο κρηναίο γιατί επελέγη άλλη λύση;
Υπάρχει και χειρότερο: στις ανασκαφές για την πλατφόρμα του τραίνου και τις σιδηροτροχιές, εντοπίσθηκε τμήμα του κεντρικού βυζαντινού δρόμου της περιοχής, γνωστού ως decumanus maximus. Αυτό αποσπάσθηκε, και με υπουργική απόφαση πρέπει να επανατοποθετηθεί στον σταθμό. Το ΚΑΣ όμως δεν συζήτησε την επανατοποθέτηση γιατί, κατά την άποψή τους, «δεν χωρούσε»! Και για όλα αυτά τα τρομερά, ουδείς αντέδρασε, ουδείς διαμαρτυρήθηκε. Γιατί; Επειδή ο ΣΥΡΙΖΑ ήταν στην κυβέρνηση. Και δεν γίνονταν κινητοποιήσεις, διαμαρτυρίες, διαδηλώσεις. Τώρα, όλοι οι φανατικοί φαντάζονται ότι θα τρομοκρατήσουν κάποιους κουνώντας το δάχτυλο και επιχειρώντας εκφοβισμούς. Η επιστημονική κοινότητα όμως, πρέπει να στηριχθεί σε επιστημονικές μελέτες. Τα λοιπά, δεν είναι αντάξιά της.
