Του Κωνσταντίνου Φίλη*
Τα πρω?τα χρο?νια διακυβε?ρνησης του AKP η αναβα?θμιση του ρο?λου της χω?ρας αποτελου?σε ε?να απο? τα ισχυρα? χαρτια? του Ερντογα?ν. Μεταξυ? 2002 και 2004 επιχειρη?θηκε η θεσμικη? και συνταγματικη? εναρμο?νιση με την ΕΕ, κυρι?ως με?σω της πολιτικοποι?ησης οργα?νων του κρα?τους και ανω?τατων αρχω?ν (π.χ. αλλαγη? συ?νθεσης του Συμβουλι?ου Εθνικη?ς Ασφαλει?ας), της υπεροχη?ς των διεθνω?ν συμφωνιω?ν επι? του εσωτερικου? δικαι?ου σε ζητη?ματα θεμελιωδω?ν δικαιωμα?των, ακο?μη και της χρη?σης περιφερειακω?ν γλωσσω?ν και διαλε?κτων σε ραδιο?φωνο και τηλεο?ραση ενα?ντια στην πολιτικοστρατιωτικη? γραφειοκρατι?α και τους εθνικιστε?ς.
Οι Βρυξε?λλες, διακρι?νοντας στο προ?σωπο του Ερντογα?ν ε?ναν φιλελευ?θερο μεταρρυθμιστη?, και μα?λιστα με ισλαμικε?ς αναφορε?ς, τον στηρι?ζουν αρχικα? αναφανδο?ν στην αντιπαρα?θεση? του με το στρατιωτικο? κατεστημε?νο.
Εκτιμου?ν, ο?πως και κυ?κλοι στις ΗΠΑ, ο?τι αναδυ?εται ε?νας μετριοπαθη?ς ισλαμιστη?ς «χριστιανοδημοκρα?της», με δια?θεση να αλλα?ξει επι? το προοδευτικο?τερο τη θεσμικη? λειτουργι?α της Τουρκι?ας, ο οποι?ος θα μπορου?σε να θε?σει τις βα?σεις μετασχηματισμου? των καθυστερημε?νων στρωμα?των της τουρκικη?ς κοινωνι?ας, δει?χνοντας τον δρο?μο του? εκ των ε?σω εκσυγχρονισμου? (χωρι?ς τα ρι?σκα των αποτυχημε?νων ε?ξωθεν παρεμβα?σεων) και σε αντι?στοιχα μουσουλμανικα? και αραβικα? κρα?τη και ηγεσι?ες.
Απο? πλευρα?ς Ευρωπαι?ων αναγνωριζο?ταν στο AKP η αποφασιστικο?τητα για εκ βα?θρων αλλαγε?ς ακο?μη και ο?ταν η μεταρρυθμιστικη? του δραστηριο?τητα επιβραδυ?νθηκε, περι? το 2005. Οι καθυστερη?σεις αποδο?θηκαν στις ισχυρε?ς αντιστα?σεις του κοσμικου? στρατοπε?δου, στις διιστα?μενες απο?ψεις στο εσωτερικο? του AKP (κυρι?ως εκει?νων των βουλευτω?ν του οι οποι?οι προε?ρχονταν απο? παλια? δεξια? κο?μματα) και στην απω?λεια της κοινοβουλευτικη?ς πλειοψηφι?ας για την προω?θηση των συνταγματικω?ν αλλαγω?ν (Φεβρουα?ριος 2005). Το ι?διο δια?στημα, η Α?γκυρα πιστω?νεται την εποικοδομητικη? της στα?ση στη στη?ριξη του Σχεδι?ου Ανα?ν στην Κυ?προ, απε?ναντι σε εθνικιστικου?ς κυ?κλους και στον στρατο?.
Προδη?λως, η συ?γκλιση με τις Βρυξε?λλες εξυπηρετει? τη θωρα?κιση των ισλαμιστω?ν στον αγω?να εναντι?ον των κοσμικω?ν, τη συνε?χιση της αποκεμαλοποι?ησης του κρα?τους και των μηχανισμω?ν του, και τη διασυ?νδεση με το ευρωπαι?κο? οικονομικο? γι?γνεσθαι με?σω προσε?λκυσης ευρωπαι?κω?ν κεφαλαι?ων (δεδομε?νης της εξα?ρτησης της οικονομι?ας απο? τις α?μεσες ξε?νες επενδυ?σεις).
Το 2011 ωστο?σο ει?ναι καθοριστικο? ε?τος για τις ευρωτουρκικε?ς σχε?σεις, αφου? ε?χει προηγηθει? μι?α βαθμιαι?α επιδει?νωση σε αυτε?ς, π.χ. οι αποστα?σεις Ερντογα?ν απο? την ΕΕ σε ζητη?ματα εναρμο?νισης, η θε?σπιση απαγο?ρευσης της χρη?σης της μαντι?λας (νιτζα?μπ) απο? το Βε?λγιο και τη Γαλλι?α. Τον Ιου?λιο του 2017 το Ευρωπαι?κο? Δικαστη?ριο επικυ?ρωσε την απαγο?ρευση που θεσμοθε?τησε το Βε?λγιο το 2011 για τη χρη?ση μαντι?λας στον χω?ρο εργασι?ας.
Μα?λιστα, μετα? το 2009 απεμπολει?ται η δυναμικη? των διαρθρωτικω?ν αλλαγω?ν προς την ευρωπαι?κη? κατευ?θυνση στο εσωτερικο? της γει?τονος, η κο?πωση της ΕΕ για επιπλε?ον ενσωματω?σεις μετα? τη μεγα?λη διευ?ρυνση του 2004 καθι?σταται εμφανη?ς, οι συζητη?σεις για τις συνε?πειες ε?νταξης ενο?ς μουσουλμανικου? κρα?τους πολλω?ν εκατομμυρι?ων αναζωπυρω?νονται, η διεθνη?ς οικονομικη? κρι?ση που εκκινει? απο? τις ΗΠΑ θεωρει?ται απο? την Τουρκι?α σοβαρη? ε?νδειξη ο?τι η Δυ?ση ε?χει χα?σει την παγκο?σμια ισχυ? της (α?ρα οφει?λει να αναζητη?σει και αλλου? συμμαχι?ες), ενω? οι συνεχο?μενες εκλογικε?ς νι?κες του Ερντογα?ν, σε συνα?ρτηση με τις διεργασι?ες στον αραβικο?/μουσουλμανικο? χω?ρο, αυξα?νουν την αλαζονικη? του δια?θεση.
Η Τουρκι?α δεν ει?ναι πια εργαλει?ο και πιο?νι των δυτικω?ν, αλλα? ε?χει τη δυνατο?τητα να σταθει? αυτοτελω?ς, εξαργυρω?νοντας την πολυδια?στατη χρησιμο?τητα? της για τη Δυ?ση επι? τη βα?σει μι?ας ισο?τιμης σχε?σης. Η απροθυμι?α στη?ριξης απο? πλευρα?ς ΕΕ-ΗΠΑ στη συ?γκρουση με τον Γκιουλε?ν (που κορυφω?νεται μεταξυ? 2011-2013) και οι νουθεσι?ες τους για διαφορετικη? αντιμετω?πιση των διαδηλωτω?ν εκ με?ρους των τουρκικω?ν αρχω?ν στο πα?ρκο Γκεζι? επιτει?νουν το κλι?μα δυσπιστι?ας ε?ναντι της Δυ?σης και επιβεβαιω?νουν την αι?σθηση της τουρκικη?ς ηγεσι?ας ο?τι επιζητει?ται η πλη?ρης συμμο?ρφωση? της με τις δυτικε?ς επιδιω?ξεις, ειδα?λλως μπορου?ν κα?λλιστα να την αδεια?σουν.
Το ίδιο περίπου διάστημα, η στήριξη των ΗΠΑ στους Κούρδους της Συρίας, η «παγωμένη» στήριξη Ευρωπαίων και Αμερικανών στο αποτυχημένο πραξικόπημα του 2016 και η α?ρνηση ευρωπαι?κω?ν κρατω?ν να εκδω?σουν γκιουλενιστε?ς (και σε αρκετές περιπτώσεις να τους προσφέρουν ασφαλές καταφύγιο) εκλαμβάνονται ως εχθρικές απέναντι στην τουρκική ηγεσία ενέργειες. Πλέον, η δυσπιστία είναι έκδηλη, όπως και η ευκολία με την οποία ο πρόεδρος Ερντογάν επιτίθεται στη Δύση.
Ωστόσο, γίνονται προσπάθειες αναθέρμανσης των σχέσεων, χωρίς, πάντως την αυταπάτη πως αυτές θα επανέλθουν στο επίπεδο της πρώτης περιόδου του AKP στην εξουσία.
*Ο Δρ.Κωνσταντίνος Φίλης είναι Διευθυντής Ερευνών Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων.
Το κείμενο βασίζεται σε απόσπασμα του βιβλίου «Τουρκία, Ισλάμ, Ερντογάν», εκδόσεις Παπαδόπουλος.
