Συνέντευξη στον Γιάννη Παλιούρη
Σχεδόν είκοσι χρόνια μετά αυτό το επιστημονικό ορόσημο, ο Αριστείδης Πατρινός μιλά για τα επιτεύγματα της Συνθετικής Βιολογίας και της Γενετικής, τις προσδοκίες που διαψεύστηκαν, αλλά και αυτές που αναδύονται, ενώ παράλληλα επισημαίνει ότι οφείλουμε να επαγρυπνούμε για ενδεχόμενη κατάχρηση των γενετικών πληροφοριών μας.
Ο Έλληνας επιστήμονας υποστηρίζει ότι πρέπει να κάνουμε περισσότερα για την κλιματική αλλαγή, προτείνοντας ως μια πιθανή λύση τη χρήση συνθετικών και βιολογικών συστημάτων που δεσμεύουν το CO2 από την ατμόσφαιρα. Ακόμα, ο Αριστείδης Πατρινός τονίζει την ανάγκη για σύνδεση της ακαδημαϊκής έρευνας με την αγορά, καθώς αυτός είναι ο πιο αποτελεσματικός δρόμος για την «μετατροπή» της επιστήμης σε πρακτικές εφαρμογές.
-Υπήρξατε ένας από τους επικεφαλής του προγράμματος για την αποκωδικοποίηση του ανθρώπινου γονιδιώματος. Σχεδόν 20 χρόνια μετά, πιστεύετε ότι έχουμε αξιοποιήσει επαρκώς αυτό το επιστημονικό ορόσημο;
Όπως σε σχεδόν όλες τις μεγάλες επιστημονικές κατακτήσεις, τείνουμε να υπερβάλλουμε για τα βραχυπρόθεσμα οφέλη τους, παραγνωρίζοντας συγχρόνως τα μακροπρόθεσμα. Αυτό συνέβη και με το Πρόγραμμα Ανθρώπινου Γονιδιώματος, ειδικά όσον αφορά τις ιατρικές πτυχές του.
Ίσως υπήρχε η ελπίδα ότι οι περισσότερες σοβαρές ασθένειες (καρκίνος, διαβήτης, καρδιακές παθήσεις, Αλτσχάιμερ κ.λπ.) προκαλούνται από μεμονωμένα ή λίγα γονίδια και ότι εστιάζοντας σε αυτά θα μπορούσαμε να βρούμε γρήγορες και εύκολες θεραπείες. Προφανώς, δεν έγινε έτσι. Εκτός από μερικές σπάνιες ασθένειες, στις υπόλοιπες εμπλέκεται ένα μεγάλο πλήθος γονιδίων, με το καθένα να παίζει τον δικό του, μικρό ρόλο. Παρ'' όλα αυτά, είμαι πεπεισμένος ότι νέα επιτεύγματα βρίσκονται προ των πυλών λόγω της προσθετικής φύσης της γνώσης που αποκτούμε.
- Εκτιμάτε, λοιπόν, ότι είμαστε κοντά στο σημείο που οι γονιδιακές θεραπείες θα γίνουν η λύση σε ασθένειες που σήμερα είναι ανίατες;
Αφενός οι μέθοδοι επεξεργασίας του γονιδιώματος έχουν ανοίξει την πόρτα σε πολλά υποσχόμενες «διορθώσεις» γονιδίων, αφετέρου οι ίδιες τεχνικές προκαλούν ακούσιες και ανεπιθύμητες γονιδιωματικές αλλαγές. Κατά συνέπεια η ανάπτυξη γονιδιακών θεραπειών απαιτεί περισσότερη έρευνα και λεπτομερή ρύθμιση των εργαλείων επεξεργασίας του γονιδιώματος. Η πρόοδος θα είναι βαθμιαία και πιο αργή από ό,τι ελπίζουμε, αλλά είμαι βέβαιος ότι βρισκόμαστε σ'' αυτό τον δρόμο.
Δεν είναι απίθανο ότι οι βάσεις δεδομένων στο μέλλον θα περιλαμβάνουν λεπτομερείς πληροφορίες για το γονιδίωμα δισεκατομμυρίων ανθρώπων. Τα στοιχεία αυτά, σε συνδυασμό με τα αρχεία των φορέων υγείας, φαινοτυπικά δεδομένα και τη βοήθεια τεχνολογιών αιχμής, όπως η Μηχανική Μάθηση και η Τεχνητή Νοημοσύνη, θα οδηγήσουν τελικά στην ευόδωση των προσδοκιών μας. Το ίδιο, μάλιστα, θα συμβεί και σε άλλους τομείς, όπως η γεωργία, η πρόληψη της ρύπανσης και οι φιλικές προς το περιβάλλον βιομηχανικές διεργασίες.
-Παράλληλα, όμως, έχει ανοίξει μια μεγάλη συζήτηση για τον τρόπο που στο μέλλον κυβερνήσεις και ιδιωτικές εταιρείες θα μπορούν να εκμεταλλευτούν τη γενετική μας ταυτότητα. Σας ανησυχεί αυτό το ενδεχόμενο;
Από τις πρώτες κιόλας ημέρες που τέθηκε σε εφαρμογή το Πρόγραμμα Ανθρώπινου Γονιδιώματος είχαμε ανησυχίες για ενδεχόμενες καταχρήσεις των γενετικών πληροφοριών. Ειδικά στους τομείς της απασχόλησης και της ασφάλισης. Γι' αυτό τον λόγο ξεκινήσαμε ένα παράλληλο πρόγραμμα με την επωνυμία «Ηθικές, Νομικές και Κοινωνικές Επιπτώσεις» από την αλληλουχία του ανθρώπινου γονιδιώματος.
Αφιερώσαμε σημαντικούς πόρους για να διερευνήσουμε αυτές τις επιπτώσεις και να προτείνουμε στρατηγικές για την αποφυγή πιθανών καταχρήσεων. Ετσι προέκυψε ένα ρυθμιστικό καθεστώς που σήμερα λειτουργεί σωστά. Ωστόσο, η συνεχής επαγρύπνηση είναι επιβεβλημένη, καθώς η έρευνα προχωρά γρήγορα και τα μέτρα που λειτουργούν καλά σήμερα μπορεί να καταστούν παρωχημένα σε μερικά χρόνια.
Δεν σας κρύβω, όμως, ότι ανησυχώ επίσης για το συνονθύλευμα ρυθμιστικών καθεστώτων σε διάφορες χώρες. Οι δαιδαλώδεις αυτές δομές μπορεί να οδηγήσουν τις εταιρείες σε μετεγκατάσταση προκειμένου να επωφεληθούν από πιο «χαλαρές» συνθήκες.
Για παράδειγμα, στην Κίνα όπου η πρόοδος στη γονιδιωματική είναι μετεωρική, αυτή την περίοδο βοηθώ τους συναδέλφους μου να υιοθετήσουν τρόπους για υπεύθυνη καινοτομία στην αναγεννητική ιατρική.
- Η συνθετική βιολογία υπόσχεται τη δημιουργία οργανισμών που θα βοηθήσουν σε μια σειρά τομέων, από την κλιματική αλλαγή έως την ιατρική. Είμαστε κοντά ή μακριά από αυτό το σημείο και τελικά τι μπορούμε να περιμένουμε από τον συγκεκριμένο επιστημονικό κλάδο;
Η συνθετική βιολογία έχει ήδη σημαντική επίδραση στην παραγωγή εμβολίων που χρησιμοποιούνται για την καταπολέμηση πανδημιών. Πλέον, κάνουμε σταθερή πρόοδο στη βελτίωση των εργαλείων της μοριακής βιολογίας που τελειοποιούν τη δημιουργία συνθετικών οργανισμών. Μετά την επιτυχή δημιουργία αρκετών συνθετικών προκαρυωτικών οργανισμών, πριν από δύο χρόνια ολοκληρώθηκε το πρώτο συνθετικό ευκαρυωτικό κύτταρο. Πρόκειται για σημαντικό επίτευγμα, επειδή το DNA των ευκαρυωτικών οργανισμών περιέχεται μέσα στον κυτταρικό πυρήνα. Στους ευκαρυωτικούς οργανισμούς τα κύτταρα παρουσιάζουν την οργάνωση και τα μορφολογικά χαρακτηριστικά που είναι κοινά στους ανώτερους οργανισμούς.
- Πριν από λίγα χρόνια εγκαινιάσατε το πρόγραμμα HUMAN (Human Understanding through Measurement and Analysis) το οποίο συλλέγει έναν τεράστιο όγκο προσωπικών δεδομένων, τα οποία στη συνέχεια γιατροί, ειδικοί των υπολογιστών, κοινωνιολόγοι, ψυχολόγοι κ.λπ. θα αναλύουν για χρόνια. Πώς εξελίσσεται και ποια πιστεύετε ότι θα είναι τα οφέλη του;
Το πρόγραμμα HUMAN προχωρά πολύ πιο αργά από ό,τι ελπίζαμε, λόγω ανησυχιών που έθεσε το Συμβούλιο Θεσμικής Αναθεώρησης του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης.
Ένα από τα θέματα που μας απασχολεί είναι το αν τα άτομα που συμμετέχουν οικειοθελώς στο πρόγραμμα θα έχουν τη δυνατότητα να ζητήσουν την εξάλειψη όλων των στοιχείων τους, σε οποιοδήποτε σημείο κατά τη διάρκεια της 20ετούς ζωής του έργου. Αναμένουμε να επιλύσουμε αυτό το πρόβλημα πριν από το τέλος του έτους και εν τω μεταξύ διεξάγουμε διαπραγματεύσεις με αρκετές πόλεις που ενδιαφέρονται να υιοθετήσουν το πρόγραμμα HUMAN για τον πληθυσμό τους.
Επίσης, βελτιώνουμε τα μέσα και τις μεθοδολογίες που χρησιμοποιούμε για την απόκτηση και ανάλυση των δεδομένων. Ετσι, θα μπορέσουμε να διερευνήσουμε τις περίπλοκες αλληλεπιδράσεις της ανθρώπινης βιολογίας και συμπεριφοράς με το περιβάλλον μας.
- Παράλληλα με όλα τα παραπάνω, έχετε ασχοληθεί ενεργά με το φαινόμενο της κλιματικής αλλαγής. Πριν από λίγες ημέρες πραγματοποιήθηκε μία ακόμα διεθνής διάσκεψη για το κλίμα. Πιστεύετε ότι βρισκόμαστε κοντά στο σημείο χωρίς επιστροφή;
Παρόλο που είμαι βασικά αισιόδοξος, είναι δύσκολο να μην αποθαρρυνθεί κανείς από την έλλειψη σημαντικών δράσεων για τη μείωση των παγκόσμιων εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου.
Αναγνωρίζω τις δυσκολίες και τις θυσίες που είναι απαραίτητες για τη μείωση αυτών των εκπομπών. Ιδίως για οφέλη που για ορισμένους (πολιτικούς;) φαίνονται υπερβολικά μακριά στο μέλλον. Ως εκ τούτου, οι συνάδελφοί μου και εγώ εστιάζουμε στην έρευνα μεθόδων για την απομάκρυνση των αερίων του θερμοκηπίου, ιδίως του διοξειδίου του άνθρακα, από την ατμόσφαιρα.
Υπάρχουν πολλές μηχανικές και χημικές μέθοδοι, αλλά η δική μας προσέγγιση εστιάζει κυρίως στη χρήση συνθετικών και βιολογικών συστημάτων. Διερευνούμε τον τρόπο με τον οποίο τα φυτά μπορούν να ανασχεδιαστούν ώστε να αυξηθεί η ποσότητα CO2 που απορροφούν και αποθηκεύουν στους ιστούς και τις ρίζες τους.
Πιστεύουμε ότι αυτή η προσπάθεια μπορεί να έχει διπλά οφέλη, τόσο για τη δέσμευση και την αποθήκευση CO2 όσο και για την αύξηση της διατροφικής αξίας των καλλιεργειών. Τον Δεκέμβριο θα υπάρξει μια συνάντηση, στην οποία θα ανακοινώσουμε τις διαπιστώσεις από την έως τώρα έρευνα.
Παράλληλα, θα πρότεινα να επανεξετάσουμε τη χρήση πυρηνικής ενέργειας και την επιβολή φόρου άνθρακα. Οι πρόσφατες εξελίξεις με μικρούς, αρθρωτούς και εγγενώς ασφαλείς πυρηνικούς αντιδραστήρες, δημιουργούν νέες ευκαιρίες για τη χρήση της πυρηνικής ενέργειας. Υπάρχει επίσης η ελπίδα ότι οι πολιτικοί θα δεχτούν την επιβολή ενός φόρου άνθρακα.
- Δεδομένου ότι ζούμε σε μια εποχή κατακλυσμιαίων οικονομικών, τεχνολογικών και κοινωνικών αλλαγών, τι είδους εκπαίδευση πρέπει να παρέχουμε σήμερα στους νέους;
Πρόκειται για δύσκολη ερώτηση. Σε ό,τι αφορά τις σπουδές που έχουν να κάνουν με επιστημονικούς και τεχνολογικούς τομείς, θα πρέπει να καλλιεργήσουμε τη λογική της «ομάδας».
Τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε (κλιματική αλλαγή, ρύπανση του αέρα και των υδάτων, πανδημίες κ.λπ.) απαιτούν συνεργασία μεγάλων επιστημονικών ομάδων, που δημιουργούν σύνολα μεγαλύτερα από το άθροισμα των τμημάτων τους. Επίσης, η ακαδημαϊκή πλευρά πρέπει να επενδύσει χρόνο και προσπάθεια στην πρόβλεψη της μελλοντικής ζήτησης, ώστε να ενημερώσει τους σπουδαστές για τις ανάγκες της αγοράς.
- Στην Ελλάδα το ζήτημα των ακαδημαϊκών σπουδών αποτελεί διαχρονικά πεδίο έντονων αντιπαραθέσεων. Είστε υπέρ της σύνδεσης πανεπιστημίων και αγοράς εργασίας ή θεωρείτε ότι ο ακαδημαϊκός χώρος πρέπει να κρατά αποστάσεις από το επιχειρείν;
Υποστηρίζω με θέρμη τη συνέργεια δημόσιου και ιδιωτικού τομέα. Αναγνωρίζω την εγγενή ευαισθησία που συνοδεύει την «ανάμιξη» της ακαδημαϊκής σκέψης με το κίνητρο κέρδους, αλλά στις περισσότερες περιπτώσεις καταλήγει σε ένα δημιουργικό ισοζύγιο.
Η ακαδημαϊκή κοινότητα πρέπει να δεχτεί ότι η αγορά είναι ο αποτελεσματικός μετατροπέας της επιστήμης σε πρακτικές εφαρμογές. Αντίστοιχα, η αγορά πρέπει να εκτιμήσει τα μοναδικά οφέλη της ακαδημαϊκής έρευνας. Στην καριέρα μου έχω μετακινηθεί πολλές φορές μεταξύ αυτών των δύο πόλων και μπορεί να σας διαβεβαιώσω ότι πρόκειται για ένα ομαλό συνεχές.
Αναδημοσίευση από τον «Φιλελεύθερο»
