Τη σύγχρονη ψυχολογική έννοια της λέξης «στερεότυπο» εισήγαγε ο δημοσιογράφος και διανοούμενος Γουόλτερ Λίπμαν το 1922. Στερεότυπα αποκαλούσαν έως τότε τα μεταλλικά πρότυπα στοιχεία της τυπογραφίας. Ο Λίπμαν ήθελε να κατανοήσει πως οι ψηφοφόροι διαμορφώνουν τις απόψεις τους στις σύγχρονες δημοκρατίες και ανησυχούσε για την ολοένα αυξανόμενη πολυπλοκότητα των ζητημάτων που καλούνται να αξιολογήσουν. Το σύγχρονο περιβάλλον είναι σύνθετο και ρευστό κι αυτό καθιστά δύσκολη την κατανόηση του. Γι’ αυτό οι άνθρωποι κατασκευάζουν μια απλοποιημένη εκδοχή, ένα διαχειρίσιμο μοντέλο της πραγματικότητας. Αυτό το απλουστευμένο μοντέλο είναι που αποκάλεσε ο Λίπμαν «στερεότυπο».
Οι ρίζες του αντισημιτικού μένους φτάνουν αιώνες πίσω. Ας μη λησμονούμε πως οι στερεοτυπικές αντιλήψεις και οι θεωρίες συνωμοσίας για τους Εβραίους ήταν το πρόσχημα για το επαχθέστερο έγκλημα της σύγχρονης ιστορίας· το ολοκαύτωμα. Οι Εβραίοι ενοχοποιήθηκαν για όλα τα δεινά της ανθρωπότητας και κατηγορήθηκαν ακόμα και για την άνοδο του κομμουνισμού. Μόνη λύση ήταν η ολοκληρωτική τους εξόντωση.
Η ίδρυση του κράτους του Ισραήλ και η προσάρτηση του στο άρμα της Δύσης επιδείνωσε την κατάσταση των Εβραίων στη Σταλινική Ρωσία. Η δίωξη τους όμως δεν μπορούσε να δικαιολογηθεί στη βάση της φυλετικής τους καταγωγής καθώς κάτι τέτοιο θα προσέκρουε στις Μαρξιστικές-Λενινιστικές αρχές. Συνεπώς, τη θέση του ρατσιστικού αντισημιτισμού πήρε ο αντισιωνισμός που ―επιφανειακά τουλάχιστον― είχε ιδεολογικά χαρακτηριστικά.
Από τη μια λοιπόν οι Εβραίοι ενοχοποιούνται από τους Ναζί ως υπεύθυνοι για την άνοδο των μπολσεβικισμού, από την άλλη οι Σοβιετικοί δαιμονοποιούν τους Σιωνιστές ―δηλαδή τους Εβραίους― ως αντικομμουνιστές, υπηρέτες του καπιταλισμού και του δυτικού ιμπεριαλισμού.
Με τα χρόνια ο αντισιωνισμός κατέστη εξαγώγιμο προϊόν δηλητηριάζοντας τόσο τις αραβικές χώρες στις οποίες οι Σοβιετικοί ασκούσαν επιρροή, όσο και τη ρητορική της αριστεράς μέχρι τις μέρες μας.
Έτσι αντί η κριτική στο Ισραήλ να ασκείται με όρους πολιτικούς ―όπως συμβαίνει για οποιαδήποτε άλλη χώρα― η αριστερά, η άκρα δεξιά και οι μουσουλμάνοι φονταμενταλιστές υπαινίσσονται πως η πολιτική του Ισραήλ αποτελεί έκφραση μιας εθνικιστικής ιδεολογίας ―του σιωνισμού― που είναι κατά βάση ρατσιστική, ιμπεριαλιστική και καθ’ όλα όμοια με το καθεστώς του Απαρτχάιντ ακόμα και με τον ίδιο τον Ναζισμό.
Όπως ο ρατσιστικός αντισημιτισμός έτσι και o σύγχρονος αντισιωνισμός φέρει έντονα συνωμοσιολογικά στοιχεία. Τα «Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών» (αγαπημένο ανάγνωσμα του Χίτλερ) αντικαθίστανται από το περιβόητο «Εβραϊκό Λόμπι» που σκιαγραφείται ως πλούσιο, ισχυρό και ενίοτε μοχθηρό· ως αυτό που κινεί τα νήματα της διεθνούς πολιτικής στο παρασκήνιο.
Ο αντισιωνισμός αποτελεί στις μέρες μας μια επικίνδυνη μορφή αντισημιτισμού. Η καθ’ όλα θεμιτή κριτική στην πολιτική του Ισραήλ αποκτά χαρακτήρα δυσφήμισης και δαιμονοποίησης. Τον πραγματικό χαρακτήρα του αντισιωνισμού αποκάλυψε ο Μάρτιν Λούθερ Κίνγκ απευθυνόμενος σε κάποιο φοιτητή που απηχούσε αντισιωνιστικές απόψεις: «Όσοι ασκούν κριτική τους Σιωνιστές, στην πραγματικότητα κατηγορούν τους Εβραίους. Αυτό που εκφράζεις είναι αντισημιτισμός».
Στα αριστερά ο στερεοτυπικός Εβραίος σέρνει το άρμα του μπολσεβικισμού (από τη ναζιστική εφημερίδα Der Stürmer, 1941). Στα δεξιά ο Εβραίος πάλι σέρνει το άρμα του αντικομμουνισμού (από τη σοβιετική εφημερίδα Trud, 1972).
* Ο Πάνος Σαπουντζής είναι διδάκτορας Νευροεπιστημών.
