Της Αγγελικής Κώττη
Πώς η θεά Αθηνά έγινε πολιούχος της αρχαίας Αθήνας με περίλαμπρη έδρα στην Ακρόπολη; Στο ερώτημα αυτό απαντά η διάλεξη του καθηγητή αρχαιολογίας Βασιλείου Λαμπρινουδάκη με τίτλο «?θην? ?θην?ν μεδέουσα.». Ο κ. Λαμπρινουδάκης μίλησε στο κατάμεστο αμφιθέατρο του Μουσείου Ακρόπολης, παρουσιάζοντας με τον δικό του, μοναδικό τρόπο, την ιστορία της αγαπημένης των προγόνων μας θεάς- παρθένου.
Η μεστή και πυκνή πληροφοριών ομιλία του είναι αδύνατον να παρουσιαστεί σε ένα κείμενο. Γι αυτό και επιλέξαμε να κάνουμε την παρουσίαση σε συνέχειες.
Ο καθηγητής ξεκίνησε με την «γένεση» του 12θεου της Ελλάδας.
«Το αγροτοποιμενικό στοιχείο υπήρξε, παρά τη ανάπτυξη αστικών κέντρων, κυρίαρχο στην αρχαία ελληνική κοινωνία», σημείωσε. «Το στοιχείο αυτό διαμόρφωσε και τον πυρήνα της αρχαίας θρησκείας, η οποία συνέλαβε το θείο ως την κοσμική δύναμη της φύσης, η οποία με την αέναη αναγεννητική της δύναμη ενσαρκώνει την αθανασία. Στην προσωπικότητα και τον 'βίο' όλων των αρχαίων θεών, πέρα ή κάτω από τις ιδιότητες που απέκτησε με τον καιρό ο καθένας τους για τον έλεγχο συγκεκριμένων τομέων της ζωής, υπήρχε ένα, το ίδιο υπόστρωμα πίστεων, που ταύτιζε την ύπαρξή τους με το ρυθμό της φύσης, δηλαδή τον θάνατο του παλιού και τη γέννηση του νέου.»
Χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν η διαδοχή στη βασιλεία των θεών. Ο αρχέγονος Ουρανός ακρωτηριάσθηκε και αντικαταστάθηκε από το γιο του τον Κρόνο. Ο Κρόνος πάλι καταβρόχθιζε τα παιδιά του, γιατί σύμφωνα με χρησμό, ένα από αυτά θα τον αντικαθιστούσε στη βασιλεία. Σεε κοσμικό δηλαδή επίπεδο ο Κρόνος έπρεπε να ανανεωθεί με τον σπόρο του, με τον τόκο του, και ο ίδιος θα χανόταν – και πράγματι, σύμφωνα με το μύθο, τελικά κατέληξε στον Τάρταρο. Όμως η γυναίκα του η Ρέα γλύτωσε το στερνοπαίδι τους, τον Δία, δίνοντας μια σπαργανωμένη πέτρα να φάει ο Κρόνος αντί για το παιδί.
Η μητέρα του Κρόνου, η Γαία, ή η κόρη της, αδελφή του Κρόνου, η Μήτις, με ένα φάρμακο τον έκαμε να εξεμέσει τα πέντε παιδιά που είχε φάει. Δηλαδή τα παιδιά, η Εστία, η Δήμητρα, η Ήρα, ο Πλούτων και ο Ποσειδών, αφού πέθαναν, ξαναγεννήθηκαν με ενέργεια της Γης, της Φύσης δηλαδή, ή της άλλης όψης της, της Μήτιδος. Μήτις σημαίνει φρόνηση, σύνεση, πρόνοια, μέριμνα. Η Γη και η Μήτις του μύθου είναι το ίδιο θείο πρόσωπο, αυτή που δίνει τα πάντα στον άνθρωπο ή αυτή που φροντίζει τα πάντα για τον άνθρωπο, η Πανδώρα.
«Αλλά και ο τρίτος βασιλιάς στη διαδοχή των θεών, ο Ζεύς, έλαβε τον ίδιο χρησμό, ότι δηλαδή ένα παιδί του θα τον αντικαθιστούσε» τονίζει ο κ. Λαμπρινουδάκης. «Ο Ζευς πήρε γυναίκα του την Μήτιδα, δηλαδή αυτός, το θείο παιδί, γονιμοποίησε, όπως ο νέος σπόρος, την ίδια τη μητέρα του, τη γη. Η Μήτις, σύμφωνα με τον χρησμό, θα γεννούσε ένα κορίτσι πρώτα και ένα αγόρι μετά, το οποίο και θα τον αποκαθήλωνε από το θρόνο. Γι' αυτό και ο Ζευς κατάπιε την έγκυο Μήτιδα. Εδώ ο μύθος αντικατοπτρίζει, ή αν θέλετε προσωποποιεί το στάδιο κατά το οποίο ο σπόρος της ζωής βρίσκεται μέσα στη γη πριν ξαναβγεί στο φως, όπως υπαινικτικά το παρουσιάζει μια αττική αγγειογραφία, όπου ο Άδης σπέρνει από το κέρας της αφθονίας τους γονιμοποιούς χυμούς στη γη, ενώ απέναντί του η Δήμητρα με το άροτρο είναι έτοιμη να καλλιεργήσει τη γέννα τους.
Ο Ζευς, γονιμοποιός της Μήτιδος, η Μήτις η ίδια και ο νέος γόνος που έχει στην κοιλιά της βρίσκονται όλοι ενωμένοι μέσα σε ένα μυθικό σώμα. Το θηλυκό στοιχείο, που γεννά τη ζωή και το αρσενικό που την γονιμοποιεί, αλλά και η νέα ζωή που γεννιέται από την ένωσή τους, βρίσκονται στον μύθο αυτό ενωμένα. Ο Ζευς που έχει την έγκυο Μήτιδα μέσα του είναι ένα αρρενόθηλυ ον. Η Μήτις, σύμφωνα με τον χρησμό που αναφέραμε, θα γεννούσε κορίτσι και αγόρι. Από τη γονιμοποίηση δηλαδή της Μήτιδος-Γης θα προέκυπτε η ανανέωση της ίδιας της Φύσης και του τόκου της, όπως στην Ελευσίνα ανανεωνόταν με την άνοδο της Περσεφόνης από τον Άδη η ίδια η Γη ή Δήμητρα και ο τόκος της, ο Ίακχος ή Πλούτος».
Όταν ο Ήφαιστος άνοιξε το κεφάλι του Διός με τον πέλεκύ του ξεπήδησε αυτό που κοιλοπονούσε η Μήτις μέσα στον Δία, η πάνοπλος Αθηνά. Η κόρη του Διός και της Μήτιδος συμπύκνωσε στην υπόστασή της αυτό το ενδιάμεσο στάδιο του κρυμμένου μέσα στο θηλυκό στοιχείο γονιμοποιού σπόρου της νέας ζωής. Την ίδια βασική αντίληψη για την ανανέωση της θείας δύναμης εκφράζουν οι παραστάσεις σατύρων οι οποίοι πλήττουν μέσα σε ιερό με πέλεκυ το κεφάλι θεάς που αναδύεται από τη γη.
Οι παραστάσεις αυτές αποδίδουν έναν άγνωστο μύθο ή μια λατρευτική πράξη, όπου η θεά Γη εμφανιζόταν ανανεούμενη, επανεφανιζόμενη ύστερα από την περιοδική της απόκρυψη στα έγκατα της γης, και οι σάτυροι, όντα της οργιαστικής φύσης, βοηθούσαν στην απελευθέρωση του τόκου της.
Η Αθηνά λοιπόν, όπως εξήγησε ο καθηγητής, «ένωνε στη βασική της ουσία το κοσμικό θηλυκό και αρσενικό στοιχείο, ?ρσην κα? θ?λυς ?φυ, όπως έλεγε ο Ορφικός της ύμνος. Είναι χαρακτηριστική της υπόστασής της η ροδιακή παράδοση σύμφωνα με την οποία κατά τη γέννησή της έπεσε από τον ουρανό χρυσή βροχή, η γέννησή της δηλαδή γέννησε πλούσια γεννήματα στη φύση.»
Οι λατρείες της Ακρόπολης διατήρησαν έντονη την βασική αυτή υπόσταση της Αθηνάς, την οποία μοιραζόταν και με τους άλλους θεούς με τους οποίους συλλατρεύθηκε στην Ακρόπολη. Για τη συγκεκριμένη λατρεία, ωστόσο, θα μιλήσουμε στο επόμενο.
