Του Αθαν. Χ. Παπανδρόπουλου
Καθηγητής στην έδρα Ελληνικών και Ευρωπαϊκών Σπουδών «Κωνσταντίνος Καραμανλής» στο Fletcher School of Law and Diplomacy του πανεπιστημίου Tufts της Μασαχουσέτης στις ΗΠΑ, ο Κώστας Λάβδας απεφάσισε να συγγράψει ένα δύσκολο βιβλίο. Οφείλω δε ευθύς εξ αρχής να υπογραμμίσω ότι έκανε μία εξαιρετική προσπάθεια. Αν και ακραιφνής φιλελεύθερος ο ίδιος, στο βιβλίο του –σωστά, κατά την γνώμη μου– προσπαθεί να μετριάσει αυτή του την ιδιότητα, προφανώς για να προσδώσει μεγαλύτερη εγκυρότητα στο έργο του.
Είναι έτσι προφανής ο στόχος του συγγραφέα να κατηγοριοποιήσει τις διάφορες τάσεις του φιλελευθερισμού, αλλά με κριτήρια που υπαγορεύονται από τις σύγχρονες εξελίξεις και από τις ανακατατάξεις που αυτές δημιουργούν. Με πιο απλά λόγια, ο Κώστας Λάβδας, με αφετηρία την πραγματικότητα, προσπαθεί να ξανασκεφτεί τον φιλελευθερισμό. Η προσπάθειά του αυτή στις χαλεπές ιδεολογικά μέρες μας αποτελεί πολύτιμη συμβολή στην προσφορά γνώσης και στο ακόνισμα της σκέψης.
Ο συγγραφέας ιχνογραφεί από κάθε άποψη την περιπετειώδη πορεία του φιλελευθερισμού, την προσαρμόζει στα δεδομένα της εποχής μας και ανιχνεύει την πολιτική, κοινωνική και ηθική ωφελιμότητα μιας αντίληψης για την ζωή και τον άνθρωπο που έχει πολύ παλαιότερες ρίζες από αυτές που κάποιοι φαντάζονται.
Παράλληλα, στο δοκίμιό του ο Κώστας Λάβδας υπερασπίζεται μία άποψη περί φιλελευθερισμού που είναι, ταυτόχρονα, συνειδητά εστιασμένη και ανερυθρίαστα επεκτατική. Εστιασμένη γιατί, διαφοροποιούμενος από αναγνώσεις που βλέπουν στον φιλελευθερισμό μία «υπερ-θεωρία» της Δύσης, επιμένει στην ιστορικότητα και τις συγκεκριμένες αναφορές του φιλελεύθερου πολιτικο-θεωρητικού και φιλοσοφικού εγχειρήματος.
Ταυτόχρονα, όμως, σε αντίθεση με προσεγγίσεις που επιβάλλουν στον φιλελευθερισμό ένα συγκεκριμένο ιδεολογικό πρόσημο, προτείνει ότι, μέσα από μία σύνθετη εξελικτική πορεία, ο πυρήνας της φιλελεύθερης προβληματικής επιβιώνει γιατί ανταποκρίνεται σε μία θεμελιώδη ενόραση και ένα θεμελιώδες συναίσθημα που σφράγισαν και –ευτυχώς– εξακολουθούν να σφραγίζουν τον δυτικό πολιτικό πολιτισμό.
Υπό αυτή την έννοια, ο συγγραφέας, εξετάζοντας τις διάφορες παραλλαγές του φιλελευθερισμού, υιοθετεί έως ένα σημείο την προσέγγιση του Russel Hardin –ο οποίος το 1999 υποστήριζε με τρόπο συστηματικό ότι, ανεξάρτητα από κάθε άλλη διαφοροποίηση, ταξινόμηση, κατηγοριοποίηση, αναδιαμόρφωση ή/και απόχρωση μέσα από τις οποίες βλέπουμε τον φιλελευθερισμό, δεν μπορούμε τελικά να αποφύγουμε την βασική διάκριση μεταξύ του πολιτικού φιλελευθερισμού και του οικονομικού φιλελευθερισμού. Έχουμε, λοιπόν, να κάνουμε με δύο διακριτούς φιλελευθερισμούς. Από τους συνδυασμούς μεταξύ τους αλλά και από τις οσμώσεις τους με άλλα ρεύματα, όπως ο ρεπουμπλικανισμός και ο κοινοτισμός, προκύπτουν και άλλες ιστορικά προσδιορισμένες ποικιλίες, συχνά με σύνθετο ή/και αμφιλεγόμενο περιεχόμενο.
Στο πλαίσιο αυτό, ο Russel Hardin διακρίνει και σχολιάζει τον «κοινωνικό φιλελευθερισμό», τον «θεσμικό φιλελευθερισμό», τον «φιλελευθερισμό της ευημερίας», τον «φιλελευθερισμό των ομάδων» και, τέλος, το «κίνημα για τα πολιτικά δικαιώματα». Αναλύοντας κάποιες από τις παραλλαγές αυτές στα διάφορα κεφάλαια του δοκιμίου του, ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι δεν υφίσταται γενικώς ένας φιλελευθερισμός. Κατά την άποψή του, υπάρχει ο φιλελευθερισμός των αγορών, όπως και ο αντίστοιχος των πολιτών. Παράλληλα, εξηγεί ότι υπάρχει και ένας φιλελευθερισμός των εραστών της ελευθερίας, πέραν της ιστορίας. Η δε συνάντηση αυτών των δύο εκδοχών απασχολεί μεγάλο μέρος του βιβλίου, στο οποίο ο συγγραφέας περιγράφει την συνεργασία του φιλελευθερισμού των αγορών με την ρεπουμπλικανική παράδοση της Δύσης.
«Ο προβληματισμός μου για τις σχέσεις μεταξύ φιλελευθερισμού, ρεπουμπλικανισμού και πολιτικής πράξης ξεκίνησε πριν είκοσι περίπου χρόνια. Ξεκίνησε όταν, παράλληλα με την εμπειρική πολιτική ανάλυση, που υπήρξε εξ αρχής το βασικό πεδίο μου, επιχείρησα να διερευνήσω ορισμένες από τις έννοιες που χρησιμοποιούμε συχνά οι πολιτικοί επιστήμονες και οι διεθνολόγοι, χωρίς να έχουμε πάντοτε εμβαθύνει σε αυτές. Στην συνέχεια, μαζί με άλλους συναδέλφους, επιχειρήσαμε να εφαρμόσουμε ορισμένες από τις έννοιες αυτές στην μελέτη της ευρωπαϊκής ενοποίησης και, γενικότερα, των περιφερειακών ενοποιήσεων στις διεθνείς σχέσεις», αναφέρει ο Κώστας Λάβδας.
Για τον συγγραφέα, μόνον ένας νέος πραγματισμός, που κρατάει αποστάσεις τόσο από την άκριτη αποδοχή της λειτουργίας των αγορών όσο και από τον διεφθαρμένο και καταχρεωμένο κρατισμό, μπορεί να οδηγήσει σε λύσεις ήπιας αλλά συστηματικής προσαρμογής και διαμόρφωσης του υπόβαθρου για μελλοντική στρατηγική στο πλαίσιο του πολιτικού συστήματος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ενός πολιτικού συστήματος που διαμορφώνεται, όχι χωρίς ωδίνες, μπροστά στα μάτια μας.
Ειδικότερα δε στην Ελλάδα του εξευρωπαϊσμού μετ' εμποδίων, λόγω του «εξαρθρωμένου κορπορατισμού», η αναζήτηση λύσεων και διεξόδων ήταν αναμενόμενο να αποτελέσει ένα ιδιαιτέρως δύσκολο στοίχημα. Θα προσθέταμε στο σημείο αυτό ότι δύσκολο στην Ελλάδα θα είναι και το στοίχημα του φιλελευθερισμού, γεγονός που αναγνωρίζει βεβαίως και ο Κώστας Λάβδας.
Ιδιαίτερα δε σήμερα,που ο φιλελευθερισμός, μέσα από συνειδητές συγχύσεις που προκαλούν οι εχθροί του, δέχεται ισχυρές επιθέσεις τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική. Επιχειρείται έτσι η καλλιέργεια πνεύματος ανορθολογισμού –με τον τελευταίο να είναι το καλύτερο εργαλείο για την ανάδειξη φαιοκόκκινων αντιλήψεων και ιδεών βίας.
Έτσι, ο συγγραφέας επισημαίνει ότι «η κυριαρχία ενός εκφραστικού ανορθολογισμού και η ταυτόχρονη αδιαφορία για τις συνέπειες προδίδουν ένα τεράστιο και συνδυασμένο έλλειμμα φιλελευθερισμού και πραγματισμού». Όπου όμως ο φιλελευθερισμός δεν αποτελεί κυρίαρχο στοιχείο της πολιτικής κουλτούρας και της πολιτικής παιδείας, επωάζονται αυγά πολλών και (φαινομενικά) διαφορετικών φιδιών», γράφει.
Φίδια από τα οποία το πιο δηλητηριώδες είναι αυτό του εθνοφασισμού και των συνοδοιπόρων του, που σε μεγάλο βαθμό είναι οι απογοητευμένοι του σοσιαλισμού.
Παρ'' όλα αυτά όμως, ο Κώστας Λάβδας τονίζει ότι το «ευρωπαϊκό μέλλον θα είναι φιλελεύθερο ή σκοτεινό» και δείχνει να κλίνει προς την αισιόδοξη πλευρά. Αυτήν που προκρίνει και ο φιλελευθερισμός –μία κατ' εξοχήν φιλική και εξελικτική αντίληψη για τον άνθρωπο και την ζωή του εν κοινωνία.
