Η Πένι (Πενέλοπε) Σάρεϊ, Ελληνοβρετανίδα που ζει στην Αθήνα, ταξιδεύει στη Σµύρνη έναν αιώνα µετά την Καταστροφή µεταφέροντας στις αποσκευές, και στην ψυχή της, οικογενειακές ιστορίες κι ενθύµια από τη ζωή των προγόνων της στη χαµένη πολιτεία: τα τροµακτικά γεγονότα του 1922 που της εξιστόρησαν η γιαγιά της Πηνελόπη και οι θείες της, αλλά και τις αναµνήσεις τους από τα προηγούµενα σµυρνέικα χρόνια της ακµής και της ξεγνοιασιάς. Μαζί, φέρνει µαρτυρίες προσφύγων, ιστορικές γνώσεις… και έναν σωρό παλιούς χάρτες!
Το ταξίδι αυτό περιγράφει η Νοέλ Μπάξερ στο νέο της βιβλίο, που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Μεταίχμιο». Ένα ακόμα βιβλίο για τις χαμένες πατρίδες, για τις συγκλονιστικές σφραγίδες που βάζει η Ιστορία στις ζωές των ανθρώπων, γραμμένο με τη μοναδική πένα της συγγραφέως.
Η Πηνελόπη επιστρέφει το κλειδί της κατοικίας Σάρεϊ που κάηκε το ’22. Δεν έχει πλέον πόρτα ν’ ανοίξει.
Στο ταξίδι επιστροφής της αναζητεί παλιές πατηµασιές, τα βλέµµατα που ακούµπησαν σε τοίχους σµυρνέικων σπιτιών που ακόµη στέκουν, το όρος Σίπυλος τι θέλει να της µαρτυρήσει µε τις πνοές του αέρα, τους ήχους που φέρνει η αύρα από τη θάλασσα! Θα αναδυθούν καινούργια συναισθήµατα, θα έρθουν πολλές σκέψεις, θα συµβούν απρόσµενες αποκαλύψεις. Στη Σµύρνη η Πένι θα γνωρίσει ανθρώπους που πρόθυµα θα τη βοηθήσουν να πλησιάσει κι άλλο την Αλήθεια.
Θα αναχωρήσει οκτώ µέρες µετά, µε τη βεβαιότητα πως η παλιά Σµύρνη ανέµενε την επιστροφή της απογόνου! Και µε τη γοητευτική διαπίστωση πως το ταξίδι αυτό, µαγικά, αόρατα και άηχα, έβαλε σε τάξη τις ιστορίες και τα αισθήµατα που της κληροδοτήθηκαν.
«Με το που πάτησα στον τόπο της Σµύρνης, διαπίστωσα µε έκπληξη ότι τα πράγµατα απέκτησαν διαφορετική βαρύτητα. Κουβαλούσα ανθρώπους, τους ανθρώπους µου, κι όχι µονάχα τις µνήµες τους, ούτε µόνο τα πολλά λόγια τους, αφηγήσεις χρόνων και καιρών? τα «µην ξεχάσεις και τούτο», «µην ξεχάσεις και τ’ άλλο» τους, µε την αγωνία µήπως η απόγονος λησµονήσει. «Τις παλιές ιστορίες που συνέβησαν εδώ τις θυµάται ο ήλιος. Τις φυλάει στο άρµα του» µου υπέδειξε ήσυχα η Πηνελόπη, της οποίας ήµουν η συνέχεια» γράφει η Νοέλ Μπάξερ στο μυθιστόρημα. Από εκεί ξεκινά και η συζήτησή μας για το Liberal.gr.
Συνέντευξη στην Αγγελική Κώττη
- «H επιστροφή της Πηνελόπης» λοιπόν! ….Ποια είναι η Πηνελόπη; Έχει μήπως κάποια αδιόρατη κλωστή που την ενώνει με την αρχαία, της μυθολογίας;
Είναι μια γυναίκα με δυναμική προσωπικότητα, ανατρεπτική σκέψη και περισσή ευγένεια. Διαθέτει και γενναιότητα, απαραίτητη για ένα ταξίδι επιστροφής τέτοιου φορτίου. Με όλα αυτά, δεν θα μπορούσε να πάει παραπίσω στο casting των ηρώων του βιβλίου! Είναι η κεντρική ηρωίδα και, πολύ σωστά υποθέσατε, υπάρχει μια γερή κλωστή που την ενώνει με την μυθική Πηνελόπη!
Την έχω πλάσει με τα πνευματικά και ψυχικά υλικά που έκρινα πως θα μεγιστοποιούσε την πλοκή του βιβλίου. Μου έκανε καλή παρέα κατά την συγγραφή. Της είμαι ευγνώμων γιατί δεν με πόνεσε. Πίστευα πως θα έχω στενοχώρια, καθώς η Σμύρνη, η παλιά κι αυτή που κτίστηκε στα ερείπια της, η σημερινή, έχει τη δύναμη να προκαλεί οδύνη κι ας πέρασαν εκατό χρόνια από το 1922. Αλλά η Πένι Σάρεϊ, έτσι είναι το ονοματεπώνυμο της Πηνελόπης στο βιβλίο, από γιαγιά Ελληνίδα Σμυρνιά με καταγωγή από το Αϊδίνι και παππού Βρετανό Σμυρνιό, είναι τρυφερή γυναίκα. Ήταν μαζί μου τρυφερή, θα είναι και με τον αναγνώστη.
- Χρειάζεται τρυφερότητα; Έναν αιώνα μετά, γιατί πονάει το ίδιο πολύ όταν μιλάμε για την παλιά Σμύρνη;
Η Σμύρνη, ό,τι συνέβη εκεί, πονάει ακόμη και θα μας πονάει για πολύ καιρό ακόμη. Aφορά ανθρώπους δικούς μας ή που γνωρίσαμε. Μεγαλώσαμε παρατηρώντας πόσο η Καταστροφή άλλαξε την πορεία ζωής πολλών οικογενειών κατά δραματικό τρόπο. Τα γεγονότα δεν αλλάζουν με τα χρόνια. Μπορεί λίγο να ξεθώριασαν με τη λήθη, κι άλλο λίγο μπορεί να στράβωσαν από πολιτικές σκοπιμότητες, όμως η ουσία τους παραμένει αναλλοίωτη όπως ένα πανύψηλο χοντροφτιαγμένο κτίριο από μπετόν, που δεν ξεκουνιέται.
- Πώς κατά τη γνώμη σας διαχειρίζεται η γενιά αυτή τη Σμύρνη;
Αυτό που εκατό χρόνια μετά βλέπω πως συμβαίνει, κι αφορά και μένα βέβαια αφού ανήκω στην πολυπληθή ομάδα των απογόνων των προσφύγων, των ενεργών απογόνων μάλιστα, είναι το πώς στεκόμαστε κι αντικρύζουμε τον μπετονένιο γίγαντα, το κτίριο μεγαθήριο που ανέφερα πριν. Δεν τρέμουμε πια όπως της πρώτης γενιάς. Δεν θέλουμε να τον κλωτσήσουμε από θυμό όπως της δεύτερης γενιάς. Στην τρίτη γενιά τον κοιτάμε και τον μελετάμε, με έναν τόνο συναισθήματα να μας βαραίνουν και με το μυαλό μας σε εγρήγορση. Θέλουμε να τον γνωρίσουμε, να τον νιώσουμε στο χέρι μας πόσο τραχύς είναι, να ακουμπήσουμε το μέτωπο στον τοίχο και να κλάψουμε. Από πικρόγλυκα αισθήματα. Το κλάμα της Σμύρνης δεν μοιάζει με κανένα από τα άλλα μας κλάματα. Διαφέρει.
- Κι ωστόσο το κτίριο παραμένει. Τι είναι για έναν απόγονο όσων απώλεσαν τον παράδεισό τους, η σημερινή τουρκική Σμύρνη;
Τι ήταν στην αρχή του ταξιδιού μου ή τι ήταν στο τέλος του; Θα σας πω την τελική γιατί είναι κι η οριστική μου. Η σύγχρονη τουρκική Σμύρνη είναι κατ’ εμέ μια επιχωματωμένη φλούδα στον χοντρό φλοιό της γης, φυτεμένη με παλιές άσχημες πολυκατοικίες και μοντέρνους ουρανοξύστες. Περπατάω στους δρόμους της για να φτάσω κάπου. Σε κάτι ορατό, που έχει επιζήσει από τη φωτιά και την ανατίναξη το ’22 και διασώζεται ακόμη, ή κάτι μη πια ορατό αλλά ορατότατο ταυτόχρονα αφού υπάρχουν οι παλιές φωτογραφίες που το δείχνουν, οι παλιοί χάρτες που σημειώνουν την θέση του κι οι παλιές περιηγήσεις που το πλέκουν με οικείες μορφές ανθρώπων. Η σημερινή πόλη είναι σαν ένα φέρι- μπόουτ που από το Izmir μάς μεταφέρει στο λιμάνι «Σμύρνη», όπου είναι ο προορισμός μας. Μπορεί να βρισκόμαστε σε μια σύγχρονη μεγαλούπολη, η υπόγεια πόλη όμως μάς ενδιαφέρει.
- Ποια ήταν η πιο στενόχωρη στιγμή κατά το ταξίδι σας στην πόλη;
Καθισμένη σε παγκάκι στο τεράστιο πάρκο Kultur Park που κτίστηκε πάνω από τις καμένες ελληνικές γειτονιές. Από κάτω βρίσκεται η Αγία Αικατερίνη, που ήταν ιδιαίτερα πυκνοκατοικημένη γειτονιά. Πόσα σπίτια θαμμένα, πόσοι και πόσοι άνθρωποι ζούσαν εκεί! Είναι αδύνατον να μην το σκεφθείς! Οι φωτογραφίες από την παλιά Σμύρνη, προ της Καταστροφής, και οι λεπτομερείς περιηγήσεις του Πολίτη, του Κατραμόπουλου, του Μεγαλοκονόμου, του Προκοπίου, όλων των Σμυρνιών προσφύγων που μας κληροδότησαν τις εικόνες τους, που κλείνουμε τα μάτια κι είναι σαν να βρισκόμαστε εκεί, σε επισκέπτονται από μόνες τους, δεν περιμένουν πρόσκληση. Κι είναι τόσο πολλές που δεν χωράνε πίσω από τα μάτια σου. Φρακάρει ο νους, βαραίνει και πέφτει η ψυχή. Ιδιαίτερα άμα πας λίγο διαβασμένος και ξέρεις πως τα ερείπια δεν απομακρύνθηκαν αλλά μπαζώθηκαν. Τρέμουν τα χέρια σου στην σκέψη οι ρίζες των δέντρων πού είναι χωμένες!
- Να μαντέψω ότι το αναφέρετε αυτό στο μυθιστόρημά σας;
Ασφαλώς! Και βέβαια το έκανα!
- Περίμενα να μου πείτε το Κε (σ.σ. τη λεωφόρο της προκυμαίας, γνωστή και ως χώρο… του συνωστισμού) σαν την πιο στενάχωρη στιγμή!
Το Κε έχει αλλάξει τόσο πολύ με τις προσχώσεις που δεν μου έδωσε εύκολα τα αγκίστρια για να πιαστώ και να πηδήξω στο παρελθόν. Γι’ αυτό δεν είπα το Κε. Έχει πλατύνει η προκυμαία, περπατάς πάνω στη θάλασσα που πέφτανε οι άνθρωποι και πνίγονταν. Κει πάνω τώρα έχει γκαζόν και μοντέρνα γλυπτά. Τα παλιά κτίρια στην προκυμαία βέβαια, όσα έχουν διασωθεί, αμέσως σου λένε πως δεν είσαι σε λάθος πόλη, τούτο είναι το Κε του μαρτυρίου. Και ο μόλος, εκεί που ήταν το Πασαπόρτι· κι αυτό είναι αναγνωρίσιμο σημείο. Άμα όμως στραφείς στη θάλασσα, δεν βλέπεις τη θέα που κοιτούσαν οι πρόγονοί σου, έχει αλλάξει απίστευτα η απέναντι πλευρά του κόλπου.
- Παρόλα ταύτα, σε μένα τουλάχιστον έρχεται συχνά η επιθυμία να ρίξω δυο λουλουδάκια στη θάλασσα εις μνήμην…
Όλοι όσοι επισκεπτόμαστε την σημερινή προκυμαία πιστεύω ότι μοιραζόμαστε αυτήν την ισχυρή επιθυμία, κι όλοι θαρρώ έχουμε κάνει εκεί μιας μορφής μνημόσυνο! Όταν με την μνήμη μεταφερόμαστε στην προκυμαία του 1922, είναι συγκλονιστικό το θέαμα! Ξαναβλέπουμε αυτά που έχουμε δει, πάλι και πάλι, τούτη όμως τη φορά από απόσταση εκατοστόμετρου. Είμαστε στο σημείο που απασφαλίζει η μνήμη σαν χειροβομβίδα και μας προκαλεί εσωτερική έκρηξη.
- Και για τους ξένους ισχύει το ίδιο;
Εκείνοι εστιάζουν στα γεγονότα αυτά καθαυτά. Εμείς δεν μπορούμε να τραβήξουμε στην άκρη από την Ιστορία το ανθρώπινο στοιχείο γιατί είναι η δική μας ιστορία! Αφορά εμάς!
- Η Πένι όμως δεν πήγε μόνο ως Ελληνίδα. Πήγε κι ως παλιά Λεβαντίνα.
Η Πένι πατάει γερά και στις δύο καταγωγές της και ισορροπεί περίφημα. Το ξέρω εκ πείρας γιατί κι εγώ έτσι είμαι, διπλής καταγωγής. Βάζω την Πένι να ανακαλύψει κάτι στον εαυτό της, που μόνο εκεί, στην προγονική της Σμύρνη, θα μπορούσε να το βρει: το ποσοστό της. Γι’ αυτό την έφερα σε επαφή με τη λεβαντίνικη κοινότητα, με οικογένειες που δεν έφυγαν μετά το ‘22. Μίλησε με ανθρώπους συνεχούς σμυρνέικης πορείας, τέσσερις και πέντε γενιές Σμυρνιούς, που μιλούν ακόμη μεταξύ τους τα παλιά σμυρνέικα. Δεν είναι πολύ γνωστό, αλλά υπάρχουν ακόμη! Της μετέφεραν ιστορίες από την καταστροφή, κι απ΄ τα πριν, που είχαν ενδιαφέρον να ακουστούν.
- Είχε και η ίδια τις ιστορίες της ασφαλώς. Διπλές μάλιστα, αφού προέρχονταν και από την ελληνική και από την λεβαντίνικη κοινότητα της παλιάς Σμύρνης.
Ακριβώς έτσι! Θα σας αποκαλύψω όμως μια αλήθεια, πως πάντα υπάρχει μια καταγωγή που υπερισχύει σε μας που έχουμε πολλές ρίζες. Μεγαλωμένη η Πένι κοντά στην Σμυρνιά Ελληνίδα γιαγιά της, έχει γεμίσει με τις ιστορίες της. Για το πώς ζούσαν εκεί, ….και για το πώς έφυγαν από κει! Θα αναγνωρίσετε σε αυτά τα κεφάλαια τον εαυτό σας, αφού είστε κι εσείς Σμυρνιά εκ καταγωγής. Είναι η ηρωίδα φίσκα ως επάνω με πολλές ιστορίες.
- Όλοι οι απόγονοι προσφύγων είμαστε, πράγματι, γεμάτοι ιστορίες!
Η γιαγιά Πηνελόπη Σάρεϊ είχε «ξεβάψει» πάνω στην εγγονή της, ένα θέμα για μένα ιδιαίτερα προσφιλές, το έχω δουλέψει πολύ. Η λέξη «ξέβαμμα» δεν είναι με τη μεταφορική έννοια. Ξεβάφουμε οι άνθρωποι στα παιδιά μας, ιδίως άμα έχουμε έντονα γεγονότα στο παρελθόν μας. Η Πένι-απόγονος πάει στη Σμύρνη έτσι, με την παλέτα χρώματά της αγκαλιά. Όπως πήγαμε όλοι μας. Κι εκεί υποσυνείδητα, μαγικά δηλαδή, αρχίζει γρούτσου γρούτσου να δουλεύει ένα μυστικό γρανάζι. Ένας τροχός κάτι τροχίζει. Γιατί βρίσκεται στον τόπο. Στην πραγματική συνθήκη. Κι είναι δική της εμπειρία πια αυτή, κι όχι από μετάδοση ξένη. Αναθεωρούνται πολλά. Και, ταυτόχρονα, αποκτούνται άλλα τόσα καινούργια που ούτε τα φανταζόταν. Αναχωρεί μια διαφορετική Πένι. Έτσι αναχώρησα κι εγώ, κι έτσι θα ήθελα να «αναχωρήσει» ο αναγνώστης από το βιβλίο μου - είτε κατάγεται από κάποιον τόπο προσφυγιάς είτε όχι.
- Με αυτό που είπατε για το «ξέβαμμα», ότι είμαστε γεμάτοι ως επάνω με παρελθοντικές ιστορίες της οικογένειας μας και τις κουβαλάμε, καταλαβαίνω ακόμη καλύτερα τώρα πώς δένει η υπόθεση με το εξώφυλλο του βιβλίου σας.
Ναι, η εικόνα του εξωφύλλου, με το σώμα της γυναίκας γεμάτο Σμύρνη, αποτυπώνει ακριβώς αυτό που είναι το βιβλίο. Είναι και όμορφο και σωστό εξώφυλλο!
- Υπόσχεται την ανατροπή άλλωστε ο τίτλος. Τον Οδυσσέα ξέραμε να επιστρέφει! Κατ’ εσάς, επιστρέφει κι η Πηνελόπη!
Η Πηνελόπη της Οδύσσειας όχι, αλλά η απόγονος απόγονος απόγονός της σήμερα, χίλιες κόπιες της κατόπιν, ναι! Οι Πηνελόπες σήμερα επιστρέφουν!
- Με την αφορμή που αναφερθήκαμε στην μυθική Πηνελόπη, «την πρώτη- πρώτη στην σειρά» όπως τη λέτε στο βιβλίο, είδα με ευχαρίστηση ότι και αυτό σας το μυθιστόρημα το έχετε διανθίσει με αποσπάσματα από την Οδύσσεια.
Η Πηνελόπη είναι η αρχέγονη γυναίκα που εκφράζει αρχέγονες αξίες, όχι μόνο γυναικείες να διευκρινίσω, όπως είναι η αγάπη της εστίας, που σηματοδοτεί την ανάγκη της σταθερότητας, η αγάπη για τον σύντροφο που εκφράζεται με στωικότητα, η αγάπη για το παιδί που εκφράζεται με γονική αγωνία… Η φωνή της, τα λόγια της όπως εκφέρονται στην Ομηρική Οδύσσεια, είχαν θέση στο μυθιστόρημα και γι’ αυτό τα τοποθέτησα, με φιλολογική ευλάβεια, με την μετάφραση που επέλεξα του Ζήσιμου Σιδέρη, στα σημεία όπου ταίριαζαν. Εκεί όπου τα χρειαζόταν η Πένι, κι έκρινα πως θα της χρησίμευε να τα ακούσει. Πιστεύω θα αποδειχθούν χρήσιμα και κατά την ανάγνωση, από γυναίκες κι άντρες εξίσου.
- Παλιότερα, κοντά δέκα χρόνια πριν, είχα σχολιάσει για τα κείμενά σας για την Σμύρνη πως εισήγαγαν στη βιβλιογραφία, στον τρόπο εκφοράς της τραγωδίας της Σμύρνης, έναν καινούργιο τρόπο. Συνεχίζετε την πρωτοπορία στο νέο σας;
Ίσως να υπάρχει μια φρέσκια ματιά στο όλο ζήτημα κι ενδεχομένως να βρείτε και κάποιες προτάσεις ή σκηνές ανατρεπτικές, θετικά ανατρεπτικές φυσικά. Θα ήθελα να σας διαβεβαιώσω ότι προηγήθηκε πολύχρονη ιστορική έρευνα και οι πληροφορίες είναι αξιόπιστες. Μ’ αρέσει να ψάχνω την Ιστορία, να ψαχουλεύω τα αζήτητα, κι είμαι φανατική της ιστορικής τεκμηρίωσης όπως ξέρετε. Αλλά αν υπάρχει πρωτοπορία ή όχι, πραγματικά είμαι η τελευταία που μπορώ να ισχυριστώ κάτι τέτοιο. Θα το κρίνετε εσείς κι οι αναγνώστες.
