Μέρες μετά την Μικρασιατική καταστροφή και την πυρπόληση της Σμύρνης, τον Σεπτέμβριο του 1922, οι νικητές και κυρίαρχοι πλέον, ξεθεμέλιωσαν τον μητροπολιτικό ναό της, την Αγία Φωτεινή, χρησιμοποιώντας ακόμα και δυναμίτιδα, ώστε να τη σβήσουν από προσώπου γης. Εκείνους τους ταραγμένους καιρούς, τα θρησκευτικά μνημεία της ορθοδοξίας λεηλατήθηκαν και βανδαλίστηκαν, ενώ άλλαξε η χρήση τους (=βεβηλώθηκαν, άρα ταπεινώθηκαν). Συν τω χρόνω, έγιναν αποθήκες, ακόμα και στάβλοι, ή αφέθηκαν να ρημάξουν, όπως και γίνεται.
Βρισκόμαστε έναν αιώνα μετά (98 χρόνια για την ακρίβεια) την τελευταία αναμέτρηση σε πολεμικό πεδίο με την Τουρκία. Ας εξαιρέσουμε την Κύπρο, ωστόσο και εκεί, οι εκκλησίες των κατεχομένων, ακόμα και τα νεκροταφεία, υπέφεραν και υποφέρουν τα πάνδεινα. Θα περίμενε κανείς ότι τα πάθη θα είχαν κατευναστεί, αλλά στην δική μας περίπτωση δεν συμβαίνει. Παραμένουν εξημμένα και στρέφονται γύρω και από τα μνημεία του «άλλου».
Αν δεν διαθέτουμε παραδείγματα για τη συμπεριφορά της Ελλάδας απέναντι στα οθωμανικά μνημεία, είναι επειδή δεν έχει καταγραφεί. Το πρώτο που έρχεται στον νου είναι πως γκρεμίστηκαν όλοι οι μιναρέδες κτιρίων τα οποία λειτουργούσαν ως τζαμιά, εκτός ελαχιστότατων εξαιρέσεων. Πώς αλλιώς θα πείτε, αφού συμβόλιζαν το θρήσκευμα του κατακτητή. Κατανοητό για 100 χρόνια πριν, αλλά όχι συγχωρητέο. Εν πάση περιπτώσει, η χώρα μας τις τελευταίες δεκαετίες έχει φροντίσει πρώην οθωμανικά μνημεία, κυρίως με κοινοτικά κονδύλια, έχοντας συνταχθεί με τις συνθήκες και τα πρωτόκολλα διεθνών οργανισμών. Ισως όχι όσα θα έπρεπε, αλλά για την οικονομία της συζήτησης ας δεχτούμε όσα μπορούσε. Και έτσι πρέπει να συνεχίσει. Ήρθε η ώρα, όμως, να απαιτήσει ανάλογες κινήσεις και από την Τουρκία.
Λέγοντας ανάλογες κινήσεις, δεν νοείται σε καμία περίπτωση ως κίνηση δημοκρατικού και πολιτισμένου κράτους η μη λειτουργία τζαμιών, ή και του νέου τζαμιού στον Ελαιώνα, όπως κραυγάζουν φανατικοί. Το ακριβώς αντίθετο. Νοείται όμως, όπως εμείς αναστηλώσαμε και συντηρήσαμε κτίρια της οθωμανικής διοίκησης και της μουσουλμανικής θρησκείας, να ζητήσουμε, επιτέλους, στους διεθνείς οργανισμούς παρόμοιες κινήσεις και στην γείτονα. (Ισχύει για όλες τις χώρες του Ισλάμ, αλλά δεν είναι φρόνιμο να ανοίγεις πολλά μέτωπα. Τα περισσότερα ιστορικά μνημεία μας είναι στην άλλη πλευρά του Αιγαίου).
Τι συνέβη τον τελευταίο καιρό; Ο πρόεδρος Ερντογάν μετέτρεψε την Αγία Σοφία σε τζαμί, με το ίδιο σκεπτικό είχε μετατραπεί σε τζαμί και θα λειτουργήσει σύντομα η Μονή της Χώρας, και αποκαλύφθηκαν βανδαλισμοί σε όλες τις τοιχογραφίες της Παναγίας Σουμελά στον Πόντο. Κορυφαία γεγονότα, ενώ εκκλησίες, μικρές και μεγάλες, που ερειπώνονται σ’ όλο το μήκος της μικρασιατικής ακτής και στην ενδοχώρα. Φυσικά, δεν μπορεί η επίσημη πολιτική και διπλωματία, να ασχοληθεί παρά μόνο με ελάχιστα. Επομένως, με τα πιο σημαντικά.
Ας δούμε τι έκανε η Ελλάδα μέχρι σήμερα για την Αγία Σοφία: διαμαρτυρήθηκε σθεναρά, έφτασε μέχρι διεθνείς οργανισμούς ζητώντας παρέμβαση και η Πρόεδρος της Δημοκρατίας Κατερίνα Σακελλαροπούλου έστειλε επιστολή σε αρχηγούς κρατών της Ευρωπαϊκής Ένωσης ζητώντας στήριξη. Το επόμενο βήμα, που είναι άκρως απαραίτητο, είναι να προσπαθήσουμε να εντάξουμε την Αγία Σοφία στον κατάλογο των 7 μνημείων σε κίνδυνο, που εκδίδει η Europa Nostra, η οποία συνεργάζεται με το Συμβούλιο της Ευρώπης. Η υποβολή προτάσεων λήγει σε ένα μήνα και το ΥΠΕΞ της χώρας μας θα πρέπει πάση θυσία να προλάβει να καταθέσει σχετικό φάκελο.
Από τώρα, και πριν ξεκινήσει η λειτουργία της Μονής της Χώρας ως τζαμιού, κάτι που δεν θα αργήσει, θα πρέπει να ανακινήσουμε το ζήτημα και να το στείλουμε σε διεθνείς οργανισμούς και fora. Πρόκειται για ένα πολύ σπουδαίο μνημείο με μοναδικά ψηφιδωτά, τα οποία, βεβαίως, σε κάποια φάση θα σκεπαστούν, όπως θα γίνει και με την Αγία Σοφία. Όπως σκεπάζονται ήδη στην Αγία Σοφία Τραπεζούντας, αποκόπτοντας το μνημείο από την ιστορική του πορεία και αξία, κάθε φορά που γίνεται μουσουλμανική προσευχή (συνολικά πέντε φορές καθημερινά). Δεν είναι όμως «στιγμιαίο» το αδίκημα. Για να σκεπαστούν οι μορφές, τις οποίες δεν επιτρέπει το Ισλάμ, έχουν γίνει εγκαταστάσεις, που «πληγώνουν» και αλλοιώνουν το μνημείο.
Τρίτο και εξίσου σπουδαίο μνημείο που πρέπει να προστατευθεί είναι η Παναγία Σουμελά στον Πόντο. Αυτή η απαράδεκτη κατάσταση των βανδαλισμών και των βεβηλώσεων στις αγιογραφίες, πρέπει να κοπεί με το μαχαίρι. Το θέαμα είναι συνηθισμένο σε όλες τις ισλαμικές χώρες, όπου η βεβήλωση κάθε εικόνας ξεκινά με καταστροφή των ζωγραφισμένων ματιών και συνεχίζεται έως ότου όλη η τοιχογραφία καλυφθεί με χαρακιές από μαχαίρια, ή, παλιότερα σπαθιά. Όμως, η Παναγία Σουμελά είναι πλέον μουσείο. Η Ελλάδα θα μπορούσε μάλιστα να προτείνει την αποκατάσταση των τοιχογραφιών με δικά της έξοδα και δικούς της τεχνίτες. Αλλά απαιτείται πίεση για τον σεβασμό των αγιογραφιών εδώ και τώρα. Ως γνωστόν, αν αφήσουμε ένα φαινόμενο να εξελίσσεται ανενόχλητο, στο τέλος θα εξελίσσεται ραγδαία.
Ανεξάρτητα από τους επιμέρους χειρισμούς, ο κεντρικός θα πρέπει να είναι επιθετικός και επιτακτικός. Τα μνημεία των Ορθοδόξων Ελλήνων θα πρέπει να μπουν κάποτε στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων με τη σοβαρότητα που τους αξίζει. Δεν είναι υποδεέστερα της εδαφικής μας ακεραιότητας και των χωρικών διατάξεων, αποτελούν καίρια στοιχεία του πολιτισμού μας. Δυστυχώς, δεν είναι δυνατόν να γίνει και για τα προγενέστερα μνημεία που δημιούργησαν οι πρόγονοί μας στο έδαφος της σημερινής Τουρκίας, καθώς θα επρόκειτο για σκόρπισμα δυνάμεων, που δεν θα οδηγούσε πουθενά. Ας στηρίξουμε όμως όπως μπορούμε τα μνημεία της Ορθοδοξίας. Με την Εκκλησία της Ελλάδας, παρούσα, Μακαριώτατε.
