«Το έκανα στην Εκουατόρια, εν μέρει στην Χρυσή Ακτή ή και στον Μεγάλο Αμπάι. Υπάρχουν άλλοτε ιδεατοί τόποι στο μυαλό των ηρώων μου, άλλοτε πραγματωμένες επί του εδάφους ουτοπίες. Η αλλαγή πλεύσης, το ταξίδι, η ανθρώπινη περιπέτεια είναι ένα βασικό στοιχείο της προβληματικής μου που επιχειρεί να δώσει στον αναγνώστη προοπτική, ελπίδα, κάθαρση». Μας λέει για την αναζήτηση της Εδέμ ο συγγραφέας Μιχάλης Μοδινός, περιβαλλοντολόγος, γεωγράφος και μηχανικός, με αφορμή το νέο του μυθιστόρημα «Παραγουάη» που κυκλοφόρησε προσφάτως από τον Καστανιώτη και εξηγεί στο Liberal.gr για την ελληνική μπελ επόκ, την κρίση, τις ιστορίες και τους ήρωές του. Αναγνωρίζοντας πως η «Παραγουάη» του είναι κατά βάση, «η αναζήτηση της περιπέτειας όταν ο κόσμος όπως τον γνωρίζαμε ως σήμερα καταρρέει, με όλες τις παραδοχές και βεβαιότητές του σε προσωπικό ή κοινωνικό επίπεδο».
Μαζί του, ας ξαναπάρουμε τον κόσμο, την ιστορία, την εποχή και την λογοτεχνία από την αρχή στη συνέντευξη που ακολουθεί.
Συνέντευξη στην Ελένη Γκίκα
-Κύριε Μοδινέ, τι είναι η «Παραγουάη» σας; Η Ιθάκη του ήρωά σας; Το πεπρωμένο του; Μια επιστροφή;
Όλα αυτά, πρωτίστως όμως μια διαφυγή από το τέλμα της ύπαρξης. Μια αναχώρηση, μια επανεκκίνηση, μια ουτοπία. Ένα όνειρο που εν τέλει πραγματώνεται. Εν τέλει, είναι η αναζήτηση της περιπέτειας όταν ο κόσμος όπως τον γνωρίζαμε ως σήμερα καταρρέει, με όλες τις παραδοχές και βεβαιότητές του σε προσωπικό ή κοινωνικό επίπεδο. Ταυτοχρόνως βέβαια, η Παραγουάη, [όπως άλλωστε και η Θεσσαλία, τόπος εκκίνησης σ’ αυτό το βιβλίο] είναι και ένας υπαρκτός τόπος που λειτουργεί ως καταφύγιο για τους δύο ήρωές μου, που με απόσταση τριών αιώνων υλοποιούν λίγο πολύ την ίδια πορεία. Με μια άλλη ανάγνωση, Παραγουάη είναι ο καθρέφτης που επιστρέφει την εικόνα μας ή μάλλον της αντανάκλασης του εαυτού μας. Γιατί μέσω του «άλλου» μπορούμε να δούμε καθαρότερα την ιδιοσυστασία μας.
-Η αναζήτηση της Εδέμ είναι μια από τις λογοτεχνικές εμμονές σας;
Πράγματι. Το έκανα στην Εκουατόρια, εν μέρει στην Χρυσή Ακτή ή και στον Μεγάλο Αμπάι. Υπάρχουν άλλοτε ιδεατοί τόποι στο μυαλό των ηρώων μου, άλλοτε πραγματωμένες επί του εδάφους ουτοπίες. Η αλλαγή πλεύσης, το ταξίδι, η ανθρώπινη περιπέτεια είναι ένα βασικό στοιχείο της προβληματικής μου που επιχειρεί να δώσει στον αναγνώστη προοπτική, ελπίδα, κάθαρση.
-Υπάρχει Εδέμ σήμερα;
Ο καθείς και η Εδέμ του. Υπάρχουν ενδιαφέροντες τόποι όπως και ενδιαφέροντα κοινωνικά πειράματα. Πάνω από όλα υπάρχει η επιθυμία, με όλες τις διαστάσεις του όρου. Στα βιβλία μου υπάρχει σχεδόν πάντα μια ιστορική διάσταση – πραγματικά επεισόδια όπου πραγματωθηκαν ορισμένα ανθρώπινα ιδανικά, έστω πρόσκαιρα, έστω με ημερομηνία λήξης, καθώς οι ουτοπίες δεν διαρκούν πολύ. Ωστόσο δεν είμαι ιδεαλιστής. Οι αναλύσεις μου και οι αισθητικές παράμετροι που προσπαθώ να ενσωματώσω στην αφήγηση θέλουν να ριζώνουν γερά στο έδαφος, σε ένα είδος γεωγραφικού ρεαλισμού. Άλλωστε η φύση και το τοπίο, ακόμη και στη σημερινή τους υποβαθμισμένη διάσταση, είναι διαρκώς παρόντα, σε ένα μόνιμο διάλογο με τον άνθρωπο. Η διαλεκτική ένταση στη σχέση κοινωνίας- φύσης είναι η καθοδηγητική αρχή των βιβλίων μου.
-Στην «Παραγουάη» όλα τα θίγετε. Είναι μια αναβίωση στο μεγάλο κλασικό μυθιστόρημα. Και την… μπελ επόκ προ κρίσης, και την κρίση, ακόμα και την αιώνια επιστροφή στα χνάρια των προγόνων. Το μέλλον ποιο θα είναι; Επιτρέπουν τέτοιου είδους προβλέψεις οι εποχές μας;
Το μέλλον άδηλον, ειδικά σήμερα. Πάντα υπάρχουν υπόρρητες τάσεις ωστόσο. Οι άνθρωποι ανέκαθεν προέβλεπαν, προφήτευαν, ανέλυαν τις παρούσες συνθήκες προβάλλοντάς τες στο μέλλον. Συχνά βέβαια αυτή η διαδικασία γίνεται με την ελπίδα να αποφευχθούν οι πιο απειλητικές της διαστάσεις. Η προφητεία ενέχει το σπέρμα της αυτοδιάψευσης, ειδικά η οικολογική προφητεία. Και ο λόγος είναι απλός και αισιόδοξος. Βλέπετε, όταν μια δυσμενής πρόβλεψη είναι έλλογη και καλά τεκμηριωμένη, οι κοινωνίες κινητοποιούνται προς μια αλλαγή πορείας. Όταν όχι, τότε τα πράγματα είναι όντως άσχημα.
-Σχέδια; Επιτρέπει η εποχή μας στον άνθρωπο να κάνει σχέδια;
Όχι πολλά. Όλα γύρω είναι μεταβαλλόμενα με ραγδαίους και επιταχυνόμενους ρυθμούς. Ιδιαίτερα αυτό ισχύει για την τεχνολογία, απολύτως ανεξέλεγκτη εδώ και δεκαετίες. Οι μετασχηματισμοί ξεπερνούν την όση ικανότητα απορροφητικότητας διαθέτει ο εγκέφαλός μας. Απειλούμαστε με μια δομική παραφροσύνη.
-Αλήθεια τι πληρώνουμε; Την απληστία μας; Την καταστροφή της φύσης; Την αυτοκαταστροφική μας φύση;
Όλα αυτά. Πρωτίστως όμως την παράδοσή μας στο άρμα της διαρκούς ανάπτυξης. Πάντα περισσότερα, το αύριο να ναι πιο χλιδάτο από το σήμερα. Πληρώνουμε την επί δεκαετίες αύξηση των πάντων, τη συσσώρευση, την ακόρεστη καταναλωτική βουλιμία και τον ναρκισσισμό μας ως τρόπος ζωής.
-Είχε για σας εκπλήξεις η «Παραγουάη» σας; Ή την είχατε σχεδιάσει και την ορίζατε μέχρι το τέλος;
Σε ένα βαθμό την όριζα. Από ένα σημείο και πέρα βέβαια οι ήρωες έκαναν του κεφαλιού τους. Αποκτούσαν τη δική τους λογική, τα ιδιαίτερά τους κίνητρα. Αισθητικές και άλλες απαιτήσεις καθόρισαν την πορεία τους. Ως το τζάγκουαρ της τελικής λύτρωσης του ήρωά μου.
-Τι έχει η Παραγουάη (χώρα) που δεν το βρήκατε αλλού πουθενά και τι έχει η Παραγουάη (μυθιστόρημα) που δεν το έχει κανένα άλλο σας μυθιστόρημα;
Ως αφήγηση έχει ένα κράμα σύγχρονου κυνισμού, χιούμορ ή αυτοσαρκασμού από τη μια, και κλασσικού τριτοπρόσωπου ιστορικού μυθιστορήματος από την άλλη. Πρόκειται για μίξη που δεν είχαν άλλα βιβλία μου σε τέτοιο βαθμό. Οι ποικίλες γραφές, περιλαμβανομένης της δοκιμιακής, συντήκονται και αλληλοδιεισδύουν η μια στην άλλη. Κατά τα άλλα, η ίδια η Παραγουάη είναι μια «πεζή» χώρα, επίπεδη, χωρίς θαλάσσια διέξοδο, με πολυκύμαντη, βίαια ιστορία. Ένα ιστορικό και γεωγραφικό παράδοξο δίπλα στις μυθοποιημένες μεγάλες γειτόνισσες, την Βραζιλία και την Αργεντινή. Μια χώρα ελάχιστα γνωστή και καθόλου τουριστική. Αυτό από μόνο του αποτελούσε διανοητική πρόκληση. Απέφυγα τον πειρασμό των εύκολων ονειρώξεων – επιτρέψτε μου τον όρο. Αλλά και ο θεσσαλικός κάμπος, η Καρδίτσα, πατρίδα των ηρώων μου δεν είναι ο συνήθης προορισμός των τουριστικών φυλλαδίων. Από κει και πέρα έπρεπε να αποδειχθεί το πώς το σύνηθες, το ταπεινό, το οικείο είναι δυνατόν να παράγουν αναγνωστική γητειά και ποίηση. Το πώς οι αντίποδες της χώρας μας δίνουν το καύσιμο στην περιπέτεια. Βέβαια, διανοητικό κίνητρο αποτέλεσε για μένα η γέννηση εκεί των περίφημων Ρεντουσσιόνες - πρότυπων παραγωγικών οικισμών που υλοποιήθηκε επί ενάμιση αιώνα μια διαπολιτισμική σύντηξη και κοινωνική σύμπλευση μεταξύ αποικιοκρατών, Εκκλησίας και των ντόπιων Ινδιάνων Γκουαρανί. Ως το βίαιο τέλος. Ωστόσο ο σύγχρονος καρδιτσιώτης ήρωάς μου χαίρει άκρας υγείας εν έτει…. 2024, στην φάρμα που εγκατέστησε εκεί, με την παραγουανή γυναίκα του και τον μιγά γιο του.
-Τώρα που ο εχθρός έχει γίνει αόρατος, θα γράφατε κάτι για τον ιό; Τον εγκλεισμό μας;
Δεν είμαι βέβαιος. Η πρωτοφανής κοινωνική απομόνωση στερεί από την λογοτεχνία την πρώτη ύλη της – την κοινωνική σύγκρουση, το δράμα, τον έρωτα. Τείνουμε να ξεχάσουμε πώς συνομιλούν οι άνθρωποι, πώς ποθούν, πώς πληγώνονται, πώς σμίγουν. Τι να σας πω, ακόμη και στους χειρότερους πολέμους, υπήρχε ανθρώπινη επαφή, έστω και μέσα σε καταφύγια ή χαρακώματα. Ακόμη και τα πεινασμένα παιδιά έπαιζαν στα χαλάσματα. Τώρα ζούμε ψηφιακά, οπότε ας μείνουμε με την λυτρωτική παρηγοριά της τρέχουσας υπαρκτής λογοτεχνίας. Και…. έχει ο θεός.
-Εάν ήταν βιβλίο σας η εποχή μας, τι τίτλο θα βάζατε;
«Η μεγάλη ψευδαίσθηση». Ή ίσως «Ο Νάρκισσος στο φέησμπουκ»
-Στα καθαρά περί γραφής τώρα: Υπάρχει τελετουργία γραφής [συγκεκριμένος χώρος, χρόνος, συνήθειες] ή παντού μπορείτε να γράψετε εσείς;
Παντού. Κυρίως εν μέσω φασαρίας και κοινωνικής… διαπλοκής. Δεν μ΄ αρέσουν και δεν με εμπνέουν τα λεγόμενα ησυχαστήρια στο γράψιμο. Επί τόπου γράφω συχνά επίσης, όπως έκανα στα δυο μου ταξίδια στην Παραγουάη, αλλά και σε άλλους τόπους στο παρελθόν. Καλά, βέβαια χρειάζεται και η ησυχία της νύχτας για να μαζευτεί το υλικό, καθώς κάνω τεράστια πρωτογενή έρευνα, συχνά πολυετή, όπως καλά γνωρίζετε.
-Για να ξεκινήσετε μια ιστορία, χρειάζεστε πλάνο, να ξέρετε και την αρχή και το τέλος της, ή αρκούν μια εικόνα ή η αρχική φράση;
Η έμπνευση, καλύτερα η Μούσα, είναι το μόνο που χρειάζεται. Αλλά η Μούσα είναι χρησιμοθηρική: Ερωτεύεται μόνο τους δουλευταράδες, σ’ αυτούς εκχωρεί τα κάλλη και τα θέλγητρά της. Θέλει επιπλέον μια διασφάλιση ότι δεν θα κατασπαταληθούν οι υποσχέσεις.
-Ποιο βιβλίο σας γράφτηκε με πιο παράξενο και αλλόκοτο τρόπο;
Κανένα ιδιαιτέρως. Όλα γράφτηκαν με πολλή δουλειά και άφθονη προεργασία. Η πρώτη ύλη του κοινωνικού δράματος, όπως το έχεις βιώσει, είναι φυσικά βασική προϋπόθεση. Η έλλειψη επεξεργασμένων εμπειριών είναι η καταστροφή της λογοτεχνίας.
-Υπάρχουν συγγραφικές εμμονές; Θέματα στα οποία επανέρχεστε, τεχνικές που χρησιμοποιείτε και ξαναχρησιμοποιείτε, γρίφους και αινίγματα που προσπαθείτε μια ζωή γράφοντας να επιλύσετε;
Καμιά εμμονή εκτός από όσες ήδη μνημονεύσατε κι εσείς. Τα θέματα καλύπτουν μια βεντάλια τόπων, χρόνων, ηρώων και υποβάλλουν τη δική τους αφηγηματική φόρμα, το στυλ αν θέλετε. Για τα υπόλοιπα ερμηνευτικά έχουν το λόγο οι κριτικοί ή καλύτερα οι αναγνώστες.
- Τι πρέπει να έχει μια ιστορία για να γίνει ιστορία σας;
Πρωτοτυπία κατ’ αρχήν. Και δυνατότητα απεικόνισης της ζωφόρου μιας ιστορικής στιγμής ή περιόδου. Όπως στους αρχαίους ναούς. Τα άλλα έπονται.
-Ποιος ήρωας ή ποια ηρωίδα σας έφτασαν ως εσάς με τον πιο αλλόκοτο τρόπο;
Μα ο ομώνυμος αλεξανδρινός Μιχαήλ Μοδινός της Εκουατόρια. Γεννήθηκε ξαφνικά μια νύχτα όταν προσπάθησα εν είδει παιδιάς να προβάλλω τον σημερινό εαυτό μου στο παρελθόν του ύστερου 19ου αιώνα, στην καρδιά της Αφρικής. Πώς θα δρούσα, τι επιλογές και ηθικές παραδοχές θα έκανα στις δεδομένες κοσμογονικές συνθήκες της αποικιοκρατίας, των μεγάλων επιστημονικών εξερευνήσεων, του πολέμου για την κατάργηση του δουλεμπορίου; Του έδωσα το όνομά μου, και ήταν πλέον ένα αναδρομικό alter ego υπό κατασκευήν.
-Μας βρίσκουν οι ιστορίες μας ή είμαστε εκείνοι που τις επινοούμε εξ αρχής;
Όπως είπα, εναπόκειται στην έμπνευση, που κι αυτή θέλει βέβαια συστηματική πολιορκία για να… ενδώσει.
