Η Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου είναι το ανεξάρτητο συμβουλευτικό όργανο της Ελληνικής Πολιτείας για θέματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Δουλειά της είναι να συμβουλεύει, να προτείνει, να παροτρύνει, να ψιθυρίζει στο αυτί των κυβερνώντων προτάσεις, ιδέες, προσδοκίες, εκστρατείες για να ενισχύσει την πραγματική προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στη χώρα και να εξασφαλίσει ότι πληρούνται απολύτως οι διεθνείς μας υποχρεώσεις. Και αν τα πράγματα δεν πάνε καλά, εξίσου αν όχι και περισσότερο, δουλειά της είναι να φωνάζει, να διαμαρτύρεται, να καυτηριάζει, να καταγγέλλει παραβιάσεις των κανόνων και κακές πρακτικές, εγκλήματα και εγκληματικές ηλιθιότητες.
Εδώ και 20 χρόνια, κινείται μεταξύ της κρατικής εξουσίας και της κοινωνίας των πολιτών, με αποτελεσματικότητα και αποφασιστικότητα, σε καιρούς δύσκολους και ευκολότερους, ανθιστάμενη πάντοτε σε παρεμβάσεις και επεμβάσεις, προσπαθώντας να εξασφαλίσει ότι η συνολική εμπειρία αυτής της χώρας δεν θα διολισθαίνει ποτέ κάτω από ένα αν όχι όσο υψηλό θα θέλαμε, τουλάχιστον πάντοτε επαρκές επίπεδο προστασίας, ισότητας και αλληλεγγύης. Και ήταν απολύτως χαρακτηριστική αλλά και αρμόζουσα η παρουσία της Προέδρου της Δημοκρατίας στην πρώτη δημόσια (έστω και διαδικτυακώς σε αυτούς τους δύσκολους καιρούς της πανδημίας) συνεδρίαση του εθνικού θεσμού ανθρωπίνων δικαιωμάτων για να τιμηθεί αυτή η τόσο ουσιαστική επέτειος.
Και όμως παρά την μακρά και συνεπή ανεξάρτητη πορεία της, η Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου εξακολουθεί να είναι μια επιτροπή στον Πρωθυπουργό, χωρίς τα αναγκαία θεσμικά ερείσματα, έστω και αν η πραγματική ανεξαρτησία της αναγνωρίζεται όλο αυτό το διάστημα από τα αρμόδια όργανα του ΟΗΕ, που επί 20 χρόνια κρίνουν την δράση της σύμφωνη προς τις Αρχές των Παρισίων και την τιμούν αποδίδοντάς την μεγαλύτερη δυνατή βαθμολογία και καθεστώς Α. Η πρόσφατη απόφαση της Κυβέρνησης να αποδεχθεί την πρόταση της ΕΕΔΑ και να δώσει στο εθνικό θεσμό χωριστή νομική προσωπικότητα, με διοικητική και οικονομική αυτοτέλεια, με άλλα λόγια τον δικό της προϋπολογισμό και την τυπική δυνατότητα να διοικεί τα του οίκου της δεν είναι λιγότερο σπουδαία επειδή τυλίγει σε έναν μανδύα νομιμότητας την πραγματική ανεξαρτησία του θεσμού.
Η αναγνώριση νομικής προσωπικότητας στην ΕΕΔΑ είναι ουσιώδους σημασίας καθώς ενισχύει τη συνοχή και ορατότητά της, βελτιώνει την ικανότητα και αποτελεσματικότητα της δράσης της και συνιστά απαραίτητο στοιχείο για τη θέσπιση ενός συστήματος προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων σε εθνικό, ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο με τα απαραίτητα εχέγγυα ανεξαρτησίας και πλουραλισμού. Η Εθνική Επιτροπή χαιρετίζει την εξέλιξη αυτή, η οποία σηματοδοτεί την αρχή μιας νέας εποχής.
Η αναγνώριση και τυπικής ανεξαρτησίας και η ελευθερία που αυτή προσφέρει θα επιτρέψει στην ΕΕΔΑ να ανοίξει τα φτερά της ακόμη μεγαλύτερα και μακρύτερα, αναζητώντας νέες πηγές χρηματοδότησης χωρίς να χρειάζεται πάντοτε να εξαρτάται από την αγαθή διάθεση της εκάστοτε κυβέρνησης και την γαλαντομία του υπουργού των οικονομικών. Και φυσικά θα μπορεί να συνεχίσει με ακόμη μεγαλύτερη άνεση την κύρια αποστολή της στην Ελλάδα και στον κόσμο.
Στην Ελλάδα αυτό σημαίνει ότι θα μπορέσει να ολοκληρώσει μια σειρά από τακτικές εκθέσεις αναφοράς για όλα τα μείζονα ζητήματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων, οι οποίες στο τέλος της τρέχουσας θητείας της θα συναποτελούν μια συνολική έκθεση επιπτώσεων για τα ανθρώπινα δικαιώματα στους σπουδαιότερους τομείς της κρατικής πολιτικής, το δώρο της ΕΕΔΑ στην Ελληνική Πολιτεία για τα 200 χρόνια από την Επανάσταση. Ετοιμάσαμε ήδη αυτή την δύσκολη χρονιά της πανδημίας την πρώτη πλήρη Έκθεση Αναφοράς στην Ελληνική Δημοκρατία για τα προσφυγικά και μεταναστευτικά ζητήματα. Μέσα στον νέο χρόνο ευελπιστούμε να ολοκληρώσουμε μια αντίστοιχη Έκθεση Αναφοράς για την θέση της γυναίκας στη χώρα καθώς και για την κατάσταση των κοινοτήτων Ρομά.
Και αυτά επιπλέον της καθημερινής δουλειάς για την αξιολόγηση των νομοσχεδίων που δεν πρέπει να φθάνουν στη Βουλή χωρίς την γνώμη της Εθνικής Επιτροπής, μια υποχρέωση που αν και ρητώς περιλαμβάνεται τόσο στον νόμο όσο και στο Εγχειρίδιο για τις Αρχές Καλής Διακυβέρνησης ενίοτε «ξεχνιέται». Αλλωστε η Εθνική Επιτροπή ήταν και εξακολουθεί να είναι παρούσα τον καιρό της πανδημίας και ιδίως την πρώτη δύσκολη περίοδο του εγκλεισμού, ελέγχοντας τακτικά και εντόνως τις υπηρεσίες αιχμής και δημοσιεύοντας τις Αρχές προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων τον καιρό της υγειονομικής κρίσης.
Στον κόσμο, η Εθνική Επιτροπή θα συνεχίζει να μετέχει στην αξιολόγηση της Ελλάδας από τους διεθνείς οργανισμούς και να παρουσιάζει την δική της παράλληλη έκθεση στις αρμόδιες επιτροπές: έχει ήδη αρχίσει η αξιολόγηση της χώρας από την Επιτροπή της Σύμβασης για την εξάλειψη των διακρίσεων εις βάρος των γυναικών (CEDAW) και μέσα στο 2021 ξεκινά η αντίστοιχη διαδικασία για την Σύμβαση του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα του Παιδιού. Καθώς όλοι πλέον οι διεθνείς και ευρωπαϊκοί οργανισμοί αναθέτουν απευθείας έργο στους εθνικούς θεσμούς ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η ΕΕΔΑ θα συνεχίσει να έχει πολύ δουλειά: ελέγχοντας τους σωστούς μηχανισμούς διαφύλαξης των συνόρων μαζί με την FRONTEX και την Υπηρεσία Θεμελιωδών Δικαιωμάτων (FRA) και υποβάλλοντας την δική μας παράλληλη έκθεση κατά την νέα διαδικασία για την εξασφάλιση του κράτους δικαίου στην Ευρωπαϊκή Ένωση, παρεμβαίνοντας ενώπιον του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων ή μετέχοντας στην διαδικασία ελέγχου συμμόρφωσης της χώρας προς τις αποφάσεις του ΕΔΔΑ από την Επιτροπή Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης. Και φυσικά συμμετέχοντας στη διαμόρφωση πολιτικών σεβασμού και συμμόρφωσης με τις απαιτήσεις προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων συμμετέχοντας ως εκλεγμένα μέλη στα διοικητικά συμβούλια τόσο του ευρωπαϊκού (ENNHRI) όσο και του διεθνούς (GANHRI) συντονιστικών οργάνων για τη δράση των εθνικών θεσμών.
Η τυπική όμως αναγνώριση της ανεξαρτησίας της Εθνικής Επιτροπής δεν αποτελεί πανάκεια. Εξίσου σημαντική είναι και η διασφάλιση της αντιπροσωπευτικότητας και του πλουραλισμού στη σύνθεση της ΕΕΔΑ. Είναι ασφαλώς αληθές ότι για να είναι αποτελεσματική, η Εθνική Επιτροπή δεν μπορεί να συνεχίσει να είναι μια ομάδα 41 μελών (με τους αναπληρωματικούς: 82), δίκην σύγχρονης Ηλιαίας. Ωστόσο βασική αποστολή των εθνικών θεσμών είναι να κτίζουν γέφυρες μεταξύ της κυβέρνησης και της κοινωνίας των πολιτών, προκειμένου να διασφαλίζεται η εφαρμογή των δικαιωμάτων του ανθρώπου και η πραγματική απόλαυσή τους στην πράξη. Η πραγμάτωση του σκοπού αυτού συνδέεται άρρηκτα με τη φύση του θεσμού ως όργανο αντιπροσωπευτικό της κοινωνίας, στην οποία αντανακλάται το σύνολο των κοινωνικών δυνάμεων που συμμετέχουν στην προώθηση και προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου, σύμφωνα με τις Αρχές των Παρισίων.
Προς τούτο η ΕΕΔΑ πρέπει να συνεχίσει να έχει ως μέλη της τις ανεξάρτητες αρχές, την Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής, τα πανεπιστήμια, τους δικηγορικούς συλλόγους, ακόμη και την Βουλή των Ελλήνων δια του προέδρου της Επιτροπής Θεσμών και Διαφάνειας – ο τελευταίος, ως πολιτικό προσωπικό, χωρίς ψήφο. Μια Εθνική Επιτροπή αποτελούμενη σχεδόν αποκλειστικά από εκπροσώπους της κοινωνίας των πολιτών δεν είναι πια εθνικός θεσμός – ακόμη και να επεκτείνεται και σε πεδία προστασίας που δεν υπήρχαν στην αρχική της σύνθεση αλλά είναι περισσότερο από ποτέ αναγκαία σήμερα, όπως οι περιβαλλοντικές οργανώσεις. Ο ρόλος του εθνικού θεσμού είναι να φέρνει στο ίδιο τραπέζι την εμπειρία, την ειδική γνώση και την εμπειρογνωμοσύνη του πεδίου δίπλα στους θεσμικούς μηχανισμούς προστασίας, τις δομές της εκτελεστικής εξουσίας και την κοινοβουλευτική έκφραση της δημοκρατικής αρχής. Τότε και μόνο τότε, μπορεί να επιτελέσει πλήρως και αποτελεσματικά την αποστολή της.
Η Εθνική Επιτροπή θεωρεί αναγκαία την ύπαρξη ενός ευέλικτου μηχανισμού, που θα επιτρέπει την προσαρμογή της σύνθεσής στις εξελισσόμενες ανάγκες της κοινωνίας. Χαιρετίζει επομένως την πρόταση που προβλέπει την δυνατότητα περαιτέρω διεύρυνσης της ΕΕΔΑ μετά από πρόταση των μελών της, ως σημαντικό στοιχείο ενίσχυσης της πραγματικής ανεξαρτησίας της. Και φυσικά δεν πρέπει κανείς να ξεχνά ότι η πρόεδρος και οι αντιπρόεδροι της Εθνικής Επιτροπής εκλέγονται από τα μέλη της σε μια ακόμη ανοικτή, δημοκρατική και πλουραλιστική διαδικασία.
Η Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου βρίσκεται στο σταυροδρόμι μιας νέας εποχής. Κτίζοντας πάνω στην στιβαρή βάση 20 χρόνων πραγματικής ανεξαρτησίας, είναι έτοιμη να ξανοιχτεί στον αγώνα και την περιπέτεια των επόμενων πολλών ετών και των επόμενων πολλών προκλήσεων με νέες θεσμικές εγγυήσεις και ενισχυμένες δυνάμεις. Θα είναι ένα ακόμη συναρπαστικό ταξίδι…
Η Μαρία Γαβουνέλη είναι Αναπληρώτρια καθηγήτρια, Νομική Σχολή, ΕΚΠΑ, Πρόεδρος, ΕΕΔΑ
